ویژه نامهٔ سید حسن تقی زاده ۱۴

تحقیقات علمای مغرب در باب ممالک شرقی 

به قلم : سید حسن تقی زاده 

همه میدانند که منبع و مرکز علوم و فنون در دنیا قدیم یونان بوده و از آنجا به سوی مشرق و مغرب انتشار یافته است . قبل از یونان هم در مصر و سومر و مخصوصاً بابل و همچنین چین تمدنی و البته علومی بوده و اندکی هم یونانیان از علوم بابل اقتباس کرده اند . لکن قسمت اعظم علوم به معنی حقیقی آن از ابتکارات یا نتیجهٔ تکمیل یونانیان بود و این سرچشمه تا عهد تمدن جدید و نهضت اخیر اروپا که رنسانس باشد فیض بخش بود . بعد از ضعف یونان و خاموشی مشعل تمدن در آتن و خاک یونان و سواحل آسیای صغیر و جزایر یونان تمدن و علوم در اسکندریه و بیزانس در دست یونانیان رونق داشت و زنده بود ، لکن بعدها آن مراکز نیز از رونق اولی افتاد و ممکن بود که مشعل علم در تحت تأثیر تعصبات جاهلانهٔ مسیحیان قرون وسطی خاموش گردد و جز در بعضی نقاط مانند حران و قسطنطنیه کانونی برای علوم یونانی نمانده بود ولی آن علوم و معارف به وسیلهٔ ترجمه های سریانی در قرون پنجم تا هفتم مسیحی و ترجمه های عربی در قرون دوم و سوم هجری برای دنیا تا حدودی محفوظ ماند . 

داستان این ترجمه های سریانی و عربی دراز است و از موضوع ما خارج . لکن از وقتی که در ممالک اروپا دست به ترجمهٔ کتب علمی عربی زدند همانطور که عدهٔ متنبهی از مترجمین نامدار در قرون دوم و سوم و چهارم بسیاری از کتب یونانی را از آن لغت یا از ترجمهٔ سریانی آنها به عربی نقل و عالم اسلامی را با علوم و فنون یونانی آشنا و بلکه غنی کردند و اسامی به طریق حجاج بن یوسف بن مطر ، و قسطا بن لوقا و ثابت بن قره و حنین بن اسحق و پسرش و امثال آنها دفتری با ارزش از خادمین علم در تاریخ اسلام به عمل می آورد ، همچنان نهضتی هم در اروپا برای کسب علوم و ترجمهٔ کتب علمی و فنی و عربی ( چه تألیفات مسلمین و چه ترجمه های عربی از یونانی و سریانی ) از نیمهٔ قرن پنجم پیدا شد و روز به روز قوت گرفت .

اولین مترجم معروف و بزرگ اروپائی قسطنطنین آفریقائی بود که در قرطاجنه متولد شد و در حدود ۴۸۰ در مونت کاسینو ( Monte Cassino )  وفات یافت . وی عده ای از کتب مهم طبی و از آن جمله کتب محمد بن زکریای رازی و علی بن عباسی مجوسی را به لاتین ترجمه کرد . 

پس از وی عدهٔ زیادی از اروپائیان به ترجمهٔ کتب علمی عربی پرداختند که مشهورترین و پرکارترین و تا حدی محقق ترین آنها جرارد از اهل کرومونا ( Cremona )  بود که بیشتر زندگی خود را بعد از سنهٔ۵۶۶ در طلیطله از بلاد اسپانی گذراند که در آنجا مدرسهٔ خصوصی برای مترجمین دائر بود . وی در وطن اصلی خود در حدود سنهٔ ۵۸۳ ( ۱۱۸۷ مسیحی ) وفات یافت . چنانکه گفته شد وی بزرگترین مترجم بلاتینی بود و عدهٔ بسیاری از کتب یونانی مترجم به عربی را از ارسطو و غیره و کتب کندی و خوارزمی و فارابی و زهراوی و قانون ابن سینا و کتب رازی را به لاتینی ترجمه کرد و در ۷۳ سالگی مرد . مترجمین از عربی به لاتینی موجب نهضت عظیم علمی در اروپا شد و از نیمهٔ قرن دوم پنجم تا اوائل قرن هشتم بازار ترجمه رونق داشت و شاید کمتر کسی مطلع باشد که آنقدر کتب بیشمار علمی از عربی به لاتینی ترجمه شد که کمتر کتابی از تألیفات مهم مسلمین یا ترجمه های عربی از یونانی باقی بود که ترجمه نشده باشد یعنی به لاتینی و هم به بسیاری از زبانهای دیگر اروپا . ( برای مثال جالب توجه ذکر کتابی در علم احکام نجوم از ماشاء الله منجم معروف عهد منصور عباسی مناسب است که نسخهٔ عربی از آن در دست نیست و فقط ترجمهٔ لاتینی کتاب معروف او به اسم » کتاب الاسطرلاب و العمل بها « در اروپا در قرن شانزدهم مسیحی مکرر به طبع رسید . و از روی این ترجمهٔ لاتینی کتابی به زبان ایرلاندی چاپ شد که از طرف انجمن احیاء متون ایرلاندی در سنهٔ ۱۹۱۴ مسیحی طبع و نشر شده است ) چنانکه باز بسیاری نیستند که از میزان کثرت ترجمه های مسلمین ازکتب یونانی مستقیماً و غیر مستقیم که فوق العاده و بالاتر از تصور غالب مردم زیاد بود مطلع باشند و در واقع کمتر کتاب علمی یونانی باقی ماند که به عربی ترجمه نشده باشد . برای مثال مناسب است گفته شودکه یکی از مترجمین بنام قرن سوم هجری حنین بن اسحق بر طبق فهرستی که خود نوشته ۱۲۹ کتاب از جالینوس در دست داشته و ۳۹ عدد از آنها به عربی ترجمه کرده است و اینک علاوه بر ترجمه هائیکه از میان رفته ، ترجمهٔ عربی ۵۱ کتاب جالینوس از حنین و دیگران در دست است . 

انتشار این ترجمه های کتب علمی عربی به لاتینی در اکناف اروپا و مدارس عالیهٔ آنجا و استفادهٔ علماء و حکماء معروف مغرب از آن کتب تا زمان کوپرنیک ( متوفی در سنهٔ۹۵۰ ) که خود او نیز از همان کتب بهره مند گردیده بود خود داستان مفصلی دارد که فقط مقدمه ای به موضوع اصلی ما تواند شد. 

پس از نهضت جدید علمی در اروپا از قرن پانزدهم و شانزدهم مسیحی به این طرف که به تدریج در دارالفنون ها و مراکز علمی مغرب همهٔ رشته ها و شعبه های علوم بشری مورد توجه و اقبال و تحقیق و تدقیق قرار گرفت ، علم مشرق شناسی و تحقیقات راجع به کلیهٔ شئون علمی و اجتماعی و لغوی و فلسفی و دینی و آداب و جغرافیا و اقوام مشرق نیز رو به تکامل گذاشت و مانند سایر فنون مطمح انظار علما گردید . 

از نیمهٔ اول قرن شانزدهم مسیحی تألیفاتی در باب اسلام و مسلمین و بالخصوص ترکها به وجود آمد و اگر چه قبل از آن هم نوشته های عامیانه و کم عمقی در این موضوع منتشر شده بود ، از این زمان تحقیقاتی راجع به تاریخ اسلام و دین اسلام و زندگی پیغمبر آغاز شد که این » تحقیقات « هم باز سست و کم عمق و افسانه آمیز و مشوب به تأثیر تعصبات مسیحَ و عاری از مراجعه به منابع اصلی بود . شرحو تاریخ نوشته های قدیم اروپائی را در باب اسلام و پیغمبر و قرآن و شریعت و رد مسیحیان به اسلام و غیره را از قرن یازدهم مسیحی به این طرف در کتاب بسیار مفید و بی مانند » پفان موللر « آلمانی به نام » کتابچهٔ ادبیات اسلام « که در سنهٔ ۱۹۲۳ مسیحی انتشار یافته و به طور مبسوط و تاریخی ثابت کرده میتوان مطالعه کرد و از مجموع این اطلاعات گمان میکنم این نتیجه را میتوان گرفت که این نوشته ها بر سه دوره تقسیم میشود : نخست دورهٔ اول که فقط مشتمل بر افسانه و طعن است و اطلاعات درست و مبنی بر حقیقت در آنها یا به کلی مفقود است یا خیلی کم . 

دورهٔ دوم از اوایل قرن ۱۶ مسیحی تا اواسط قرن نوزدهم است که کم و بیش مطالب تاریخی ولو ضعیف دیده میشود و گاهی بعضی از مؤلفین آنها دسترسی به منابع عربی هم داشته اند معذلک به هیچ وجه محققانه نیست و فرق اینها را با نوشته های دورهٔ قبل با این مثال قبیح میتوان قیاس نمود که گیوم پوستل که در سنهٔ ۱۵۸۱ مسیحی وفات یافته اولین کسی است از نویسندگان که افسانهٔ بسیار شنیع متقدمین فرنگی خود را در باب حیات پیغمبر رد کرده است و آن افسانه دشمنانه و غیر قابل ذکر که فقط محض نشان دادن اعلی درجهٔ نادانی و تعصب جاهلانهٔ مخالفین نسبت به دینی ، آنرا میتوان به استناد آنکه » نقل کفر کفر نیست « بر زبان آورد آن است که محمد را در حال مستی در مزلبه ای خوکی خورد و به همین جهت مسلمین بر ضد مستی و شراب هستند . 

در اینم دورهٔ دوم اشخاصی مانند » مونی « و » ژان آنتوان گُر « و » پوکوک « و » لایب نیتس « و » لسینگ « و » هامر پورگستال « و » گاکنیه « و بیش از بیست نفر دیگر در این باب سخن رانده اند و از میان بعضی خصومت زیاد بی اساس و بعضی دیگر طرفداری و مدح کم عمق نشان داده اند که در میان طبقهٔ دوم » بولن ویلیه « و 

» کارلایل « و » واشنگتن ایروینگ « را میتوان ذکر کرد . » سیل « مترجم معروف قرآن نیز معتدل و بالنسبه از افراط در تعصب دور بود . 

دورهٔ  سوم که دورهٔ تحقیقات عالمانهٔ محققین به نام است با » گوستاو ویل « آلمانی شروع میشود که برای مرتبهٔ اول در سنهٔ ۱۸۴۳ مسیحی کتاب خود را در تاریخ حیات مؤسس اسلام و تعلیمات او منتشر ساخت و تحقیقات خود را بر اساس کتب اسلامی و قرآن و سنت و سیرت گذاشت . بعد از » ویل « ، » ویلیام مویر « انگلیسی از محققین به نام است و کتاب او »حیات محمد « و کتاب دیگرش به اسم » خلافت « در زمان خود بهترین تاریخ اسلام شمرده میشود . 

کتاب اول در سنهٔ ۱۸۵۸ و ۱۸۶۱ مسیحی و از آن زمانه تا سنهٔ ۱۹۱۲ مسیحی در سه طبع دیگر با اصلاحات و تکمیل انتشار یافت . یکی دیگر از محققین معروف تاریخ اسلام در قرن نوزدهم » اشپرنگر « (Sprenger )  آلمانی است که کتاب معروف بزرگ او در سه جلد در سنهٔ ۱۸۶۱ - ۱۸۶۵ مسیحی مورد توجه عظیمی در اروپا در بین علما گردید و بلافاصله بعد از آن علامهٔ معروف آلمانی » تئودور نولدکه « رسالهٔ عالمانه ولی عامه پسند خود را در باب پیغمبر اسلام تألیف کرد که معتدلانه و بیطرفانه تر از سایرین و شاید بطور کلی بهترین کتاب در این موضوع بود . 

کتاب دیگر نولدکه که به نام تاریخ قرآن فوق العاده مهم و محققانه است و هنوز هم بعد از قریب صد سال از تألیف آن اهمیت عظیم خود را از دست نداده است . شرح تحقیقات و عقاید این دانشمندان که راه تحقیق علمی و انتقادی برای تاریخ اسلام باز کرده اند بسیار قابل توجه و خواندنی است ولی بدبختانه در یک خطابهٔ مختصر درج آن غیر ممکن است .

» آگوست موللر « و کتاب معروف او » اسلام در مشرق و مغرب « شهرت زیادی پیدا کرد . این کتاب که در سنهٔ ۱۸۸۵ مسیحی انتشار یافت به زبانهای دیگر نیز ترجمه شده و شامل تاریخ و تحقیقات کلی و جامعی در باب ظهور اسلام و شرح حال مؤسس آن است و فصولی نیز مربوط به تاریخ عربهای قبل از اسلام که از مآخذ و روایات عربی و یا از منابع مکشوفه و کتیبه های قدیم اخذ شده در آن آمده است . اکتشاف نوشته های قدیم یمن از اوایل قرن نوزدهم ( که ابتدا به دست یکی از علمای روس به انظار عرضه شد ) و داستان اکتشاف راجع به زبان و خط و تاریخ اقوام عربی قدیم از معینی و سبائی و قتبانی و حضر موتی و ثمودی و مینائی العلا و نبطی و صفائی و غیره و پیدا کردن و خواندن هزاران کتیبه با آن خطوط و زبانها و تحمل مشقتهای فوق العاده و طاقت فرسا در این باب در ۱۵۰ سال اخیر ، خود بابی جداگانه و بسیار مشروح و دلپذیر است و در اینجا جز اشاره ای به آن نمی توانیم بکنیم . سعی دو نفر در میان عدهٔ زیادی از زحمتکشان در این رشته بارآورتر از همه بوده که یکی » هالوی « یهودی فرانسوی است که قریب چهارصد کتیبهٔ یمنی به زحمات عظیمه جمع و بیرون آورد و دیگری » گلازر « آلمانی است که بیش از هزار کتیبه به دست آورد و مجاهدات بلیغ در این امر کرد . بعد از آنها هم بسیاری تا امروز در این رشته کار کرده اند و مخصوصاً در خواندن کتیبه ها و استخراج مطالب آنها و تنظیم تاریخ قدیم عرب از هزار سال قبل از مسیح به این طرف از روی آنها مانند » هانریخ موللر « اطریشی و » لیتمان « آلمانی و » مورتمان « و » هومل « و » اوتینگ « و » هانسن « و » ریکمان « بلژیکی که امروز اعلم علمای اروپا در این علم یعنی نوشته های قدیم عرب است . تحقیقات مربوط به تاریخ اسلام و شئون اسلام هم منحصر به رشتهٔ اصل دین اسلام و زندگی پیغمبر و ظهور و نشأت آن دین نیست بلکه در باب قرآن و احادیث و مذاهب و تاریخ زبان عرب و نحو و صرف آن و لغات آن و همچنین عادات و آدان و عقاید و فرق و ملل و نحل اسلامی و فلسفه و کلام مسلمین و زبان و ادبیات اقوام مسلم از عرب و ایران و ترک و غیره نیز در هر رشته و شعبه بحث و فحص وسیع و زیادی به عمل آوردند . 

برای اینکه به تحقیقات راجع به همان دین اسلام و حیات مؤسس دین و جانشینانش برگردیم ، باید » لودولف کرهل « (Ludolf Krehl )  و » هوبرت گریمه « را هم که هر دو آلمانی هستند ذکر کنیم . دومی کتب مبسوط و تحقیقات مفصلی در باب عرب و اسلام دارد و عقاید غریبی در باب اصل اسلام و ظهور آن و جنبهٔ اجتماعی و اقتصادی آن اظهار نموده است و نهضت اسلامی را در مکه نوعی از سوسیالیزم شمرده است . از علمای به نام با حثین در اسلام » سنوک هورخرونیه « (Snouck Hurgronje)  هولاندی است . مشارالیه تحقیقات زیادی در باب حیات پیغمبر و قرآن و اصول اساسی اسلام نموده و برای تکمیل معلومات خود به عربستان رفته و قریب دو سال در مکه ماند و شاید بهترین کتاب را در باب مکه نوشته و بهترین کتب قدیمهٔ عربی را راجع به مکه طبع و نشر کرد . » فرانتس بوهل « دانمارکی نیز از محققین قرن کنونی است و کتاب  خود را در باب حیات پیغمبر در کوپنهاک در سنهٔ ۱۹۰۳ مسیحی منتشر ساخت . این کتاب و کتابی هم که قبل از آن در باب تعلیمات محمد نوشته به زبان دانمارکی است ولی در سنهٔ ۱۹۱۱ کتابی در حالات پیغمبر به زبان انگلیسی و در سنهٔ ۱۹۰۶ مقالهٔ مبسوطی به آلمانی نوشت . 

این مؤلف در تحقیقات خود بسیار دقیق و منصف و معتدل بوده و مخصوصاً محیط مکه و سکنهٔ آنرا که پیغمبر در آن نشأت کرده تحلیل و تحقیق میکند و عقاید افراطی و شاذ را رد کرده و به منابع اسلامی زیاد استناد می نماید . » مار گلیوث « یهودی انگلیسی و استاد مشهور آکسفورد تحقیقات زیادی در کتب و مقالات متعدد خود از سنهٔ ۱۹۰۵ به اینطرف نموده و مورد استناد بسیاری از نویسندگان اروپا گردید . 

در دائرةالمعارف بریتانی نیز قسمت راجع به پیغمبر را او نوشته و به مآخذ شرقی مراجعه نموده که بعضی از آنها در دست متقدمین او نبود . لکن جای افسوس است که تعصب شدید او بر ضد اسلام بعضی نوشته های او از حقیقت دور ساخته است . 

» گولدزیهر « مجاری ، بلاشک بزرگترین عالم اواخر قرن گذشته و اوایل قرن کنونی مسیحی باید شمرده شود . تحقیقات فوق العاده عالمانهٔ او در باب احادیث و مذاهب اسلامی و فقه در واقع مبدأ دورهٔ جدید در مطالعات اسلامی است . 

زحمات » کتانی « ( Caetani ) ایطالیائی و کتاب خیلی عظیم و مبسوط و بسیار جامع او در تاریخ اسلام که از همهٔ منابع اسلامی استفاده نموده سنگ بسیار بزرگی در بنای علم تاریخ اسلام گذاشته است و عقاید و استنتاجات او بسیار معتدل و مبنی بر واقع بینی است . جای افسوس است که این کتاب بزرگ و جسیم که انتشار آنرا مبدأ دورهٔ کنونی تحقیقات شمرده اند به پایان نرسید بلکه تا خاتمهٔ جلد چهارم از مجلدات بسیار عظیم ، تازه به سال چهلم هجرت رسیده است که بدبختانه عزم خود را از مداومت کتاب فسخ نمود . از محققین بسیار پر کار و کثیر التألیف و عمیق با وسعت عظیم تتبعاب » لامنس « کشیش فرانسوی است که کتب متعدد او در باب زندگی پیغمبر و صحابه و حضرت فاطمه و مخصوصاً کتاب مشهور او » مهد اسلام « شهرت زیاد و در بعضی محافل قبول عامه یافت لکن تعصب ضد اسلامی او و همچنین میل شدید وی به بنی امیه نوشته های بسیار جامع او را دارای منقصت و مورد انتقاد بسیاری از علماء و حتی » نولدکه « قرارداد و عقیدهٔ افراطی او را در پوچی احادیث و سستی آنها و مجعول بودن غالب آنها و به این جهت شایستهٔ اعتماد و استفاده نبودنشان شریک زیاد پیدا نکرد اگر چه در لزوم احتیاط در استناد در تحقیقات تاریخی به احادیث بسیاری دیگر نیز مانند گولدزیهر و غیره با او اشتراک داشتند . در پایان این صحبت از علمای اسلام شناس اروپائی نمی خواهم از ذکر اسم » توور آندره « بگذرم . این عالم سوئدی که کتاب بسیار مفید خود را در استکهلم در سنهٔ ۱۹۱۷ مسیحی نشر کرد ، بعضی تحقیقات نسبتاً جدیدی بر معلومات سابق اضافه کرده و مخصوصاً در باب بعضی روابط اسلام  با ادیان دیگر مطالبی در میان آورده است . 

علما و محققین اروپائی که در باب اسلام و زندگی پیغمبر و تاریخ اوائل اسلام و سیرت آن حضرت و صحابه تألیفاتی کرده اند ، منحصر به  آنچه در فوق شمردیم نیست بلکه بسیاری دیگر را هم میتوان اضافه کرد و ما فقط از مهمترین آنها سخن گفتیم . نوشته ها در باب پیغمبر و اسلام را میتوان بر سه نوع تقسیم کرد که بعضی با انتقاد شدید و دیدن نقائصی توأم است و بعضی دیگر بالنسبه معتدلانه و به هر حال بدون خصومت و عیب جویی عمدی و بعضی هم با تمایل زیاد و تحسین توأم است و از این جملهٔ اخیر کتاب سید امیر علی هندی است به انگلیسی که عالمانه و اروپا پسند است . 

در موضوع تحقیقات علمای مغرب در باب مشرق ، ما فقط از یک گوشهٔ بسیار کوچک توانستیم حرف بزنیم یعنی نه تنها به تحقیقات در باب ملل غیر اسلامی مشرق نپرداختیم و از ملل اسلامی هم از ایران و ترکیه و هندوستان و آفریقای شمالی و اندونزی سخن نگفتیم ، بلکه از خود اسلام و عرب و تاریخ و زبان و عادات و آداب و غیره مربوط به آنها هم جز یک قسمت کوچکی یعنی دین اسلام و مؤسس آن در بدو امر آن حرفی نزدیم و حتی در همان قسمت هم از مؤلفین اروپائی فقط مهمترین آنها را ذکر کردیم و از دو برابر آنچه ذکر شد صرف نظر نمودیم . فصولی دیگر هم راجع به قرآن و تفسیر و حدیث و فقه و همچنین زبان عربی و لغت و نحو و صرف و ادبیات آن نیز که هر یک متخصصینی دارد که عدهٔ آنها به صدها میرسد میتوان در این زمینه آورد که خود کتاب عظیمی میشود . به واسطهٔ ضیق مجال به اسامی محققین در این خطابه اکتفا رفت و از عقاید و تحقیقات آنها سخنی زیاد گفته نشد و البته میتوان حق مطلب را آنهم باز به اجمال در دو خطابهٔ دیگر یکی راجع به شعب دیگر موضوعات اسلامی و شاید عربی و دیگری راجع به ایران قدیم و ایران اسلمای ادا کرد . 

برگرفته از مجلهٔ دانشکده ادبیات تهران ، سال سوم ۱۳۳۵ ، شمارهٔ چهارم تیرماه ، صص۱ الی ۱۰

موجوده در آرشیو روزگار نو