قدیمترین نسخهٔ رباعیات خیام
که ۸۷ سال بعد از فوت او نوشته شده
به قلم : مرحوم عباس اقبال آشتیانی
تا امروز مستشرقین و محققینی که در بابِ رباعیات فارسی حکیم عمر خیام نیشابوری تحقیق کرده و کتابها و رساله های فراوان در خصوص تشخیص رباعیات اصلی این گویندهٔ بلند فکر از رباعیات دیگران و تعیین عدهٔ تقریبی آنها و طرز خیال آن شاعر حکیم نوشته اند ، به وجود نسخهٔ بالنسبه جامعی از این رباعیات که تاریخ کتابت آن مقدم بر قرنِ نهم باشد دست نیافته اند ، یعنی فقط یک عدهٔ معدود از رباعیات به نام خیام در مآخذ و اسنادی که تاریخ تألیف یا کتابت آنها هیچکدام از یک قرن از بعد از خیام جلوتر نیست به دست آمده که به علت محدود بودن عدهٔ رباعی مندرج در آنها با وجود اهمیت باز اشکال موضوع را چنانکه منظور است حل نمی کند و احتیاج اهل تحقیق به یافتن نسخهٔ قدیمی از مجموعهٔ رباعیات خیام همچنان باقی است .
آن مدارک و اسناد که از رباعیات خیام نمونه هایی به دست داده اند و تاریخ قدیمترینِ آنها ، از صد سال از بعد از این شاعر جلوتر نیست عبارتند از : کتاب « مِرصاد العِباد » نجم الدین رازی که در ۶۲۰ تألیف یافته شاملِ دو رباعی ؛ و « جهانگشای جُوِینی » که تاریخ تألیف آن ۶۵۸ است مشتمل بر یک رباعی ؛ و « تاریخ گزیدهٔ » مؤلف در سال ۷۳۰ متضمن یک رباعی و مجموعهٔ « نُزهت المجالس » خطی استانبول مورخ به سال ۷۳۱ حاوی سی و سه رباعی و کتاب « مونس الاَحرار » که در ۷۴۱ به رشتهٔ تحریر دارای سیزده رباعی و مجموعهٔ خطی کتابخانهٔ مجلس شورای ملی که در ۷۵۰ تحریر شده و مشتمل بر یازده رباعی .
عدد این رباعیات که مؤلفین کتب و مجموعه های مذکور در فوق همهٔ آنها را صریحاً به نام خیام ضبط کرده اند ، پس از حذف مکررات از پنجاه و سه متجاوز نیست و در میان مآخذ مذکور چنانکه ملاحظه میشود قدیمترینِ آنها « مِرصاد العِباد » است که ۱۰۳ سال پس از درگذشتنِ حکیم نیشابوری تألیف یافته است .
نسخهٔ قدیمی بالنسبه کاملی از رباعیات خیام که تا کنون معروف اهل تحقیق بوده و از آن کهنه تر نسخه ای در دنیا نمی شناخته اند ، نسخهٔ کتابخانهٔ بودلیانِ آکسفورد در انگلستان است که در ۸۶۵ هجری یعنی ۳۴۸ سال پس از فوت خیام تحریر شده و آنکه متضمنِ ۱۸۵ رباعی است به همان علت که از تمام مجموعه های بالنسبه کامل رباعیات خیام قدیمتر بوده ، معتبرترین سند در این راه شمرده می شده و در تشخیص صحت یا عدمِ صحتِ انتسابِ رباعیات فراوانی که به نام این شاعر در عالم پراکنده گشته ، تنها ملاک همان بوده است .
از خوشبختی این اواخر بَیاضی که وصفِ آن در ذیل بیاید به دست نگارنده افتاد که در آن ۲۵۱ رباعی به نام خیام ضبط است و تاریخ کتابت آن ۶۰۴ هجریست و چون به شرحی که ذیلاً خواهیم گفت هیچگونه شک و شبهه ای در صحت تاریخ کتاب و قدمتِ آن نمی رود ، پس این مجموعه که فقط ۸۷ سال پس از فوت خیام نوشته شده ، نه تنها قدیمترین نسخهٔ معلوم از رباعیات اوست بلک از قدیمترین مأخذی هم که در آن نمونه ای از رباعیات آن حکیم آورده شده ، یعنی کتاب « مرصاد العباد » شانزده سال قدیمتر است تا چه رسد به مأخذ دیگر ، از جمله نسخهٔ بودلیان که ۲۶۱ سال بعد از نسخهٔ ما به کتابت درآمده است .
این بیاض که بدبختانه از اول ناقص و از اواسطِ آن نیز اوراقی ساقط است در اصل منتخبی بوده است از اشعار فحول شعرای قدیم و آنچه در این قسمت باقی مانده و به جاست ، ملتقطاتی است از اشعار سنائی و مُعِزّی و سوزنی و عمر خیام و ازرقی و از کمال خوشبختی رباعیات خیامِ آن به کلی کامل است ، یعنی از ابتدا یا از اواسط یا از آخر آن چیزی نیفتاده .
بیاض مزبور که بر روی کاغذی نخودی رنگ به خط نَسخ جَلی نوشته شده ۲۷ سانتیمتر طول و ۱۵ سانتیمتر عرض دارد و عدد اوراق باقیماندهٔ آن ۵۹ است و در هر صفحهٔ آن به تفاوت از ۱۶ تا ۱۸ بیت نوشته شده .
رسم الخط این نسخه به کلی قدیمی است و هر کس که به سبک خطوط و املاهای نُسَخِ قدیمه آشنایی داشته باشد با یک ملاحظه به قدمتِ این نسخه یقین می کند و مجلا هرگونه شک و شبهه و تردید بر او بسته می شود .
در قسمتِ رباعیات خیام ، عنوان آن در این نسخه چنین نوشته شده :
« من کلام عمر الخیامی النیشابوری علیه الرحمه »
و در آخرِ آن چنین مسطور است :
« انتخابِ اشعارِ حکیم عمر خیامی نیز به پایان رسید »
عدد رباعیاتی که از خیام در این مجموعه هست ۲۵۱ است که در طی ۲۱ ورق تحریر شده و چون جامع این بَیاض در آخر قسمت رباعیات خیام صریحاً نوشته است که : « انتخابِ اشعارِ حکیم عمر خیامی نیز به پایان رسید » واضح می شود که او بیش از ۲۵۱ رباعی از حکیم نیشابوری در دست داشته و از آن میان فقط ۲۵۱ رباعی برای درج در این مجموعه برگزیده است و این خود میرساند که در حدود ۸۷ سال پس از فوتِ خیام عدد رباعیات منسوب به او از ۲۵۱ مسلماً متجاوز بوده و شاید شمارهٔ آن به ۳۰۰ یا بیش از آن می رسیده است .
نکتهٔ مهم دیگر آنکه جامع این مجموعه چه در انتهای منتخب رباعیات خیام چه در ابتدای ، آن نسبت او را چنانکه در مؤلفات عربی این حکیم نیز آمده « الخیامی » می نویسد و این خود شاهدی دیگر بر قدمتِ نسخه است .
البته نمی خواهیم ادعا کنیم که تمام ۲۵۱ رباعی که در این بیاض به نام خیام هست تماماً از اوست زیرا که بستن شعر شعرای دیگر به شاعری مشهور حتی در حیات او نیز دیده شده و تا نسخه ای به خط خود گوینده به دست نیاید نمی توان در صحت انتساب اشعاری که به گوینده ای منسوب است اظهار نظر قطعی کرد ولی چون نسخهٔ ما بسیار قدیمی است و رباعیاتی که در آنجا به نام خیام ثبت شده غالباً حاوی همان مضامین و افکاری است که خیام در آنها منفرد است و در غالب مآخذ دیگر هم آنها را همچنان به آن حکیم نسبت داده اند تا مأخذ قدیمی دیگری مخالف آن به دست نیاید و صحت انتساب بعضی از آنها به شاعری غیر از خیام به اثبات نرسد ، منسوب بودن آنها به شهادت همین نسخهٔ قدیمی به خیام انسب خواهد بود .
اما تاریخ کتابت نسخه به شرحی که در آخر مجموعه بعد از ختم منتخب اشعار ازرقی آمده با تفصیلی که کاتب در خصوص آن نسخه نوشته چنین است که به عین املای قدیم نقل میشود ، به قرار ذیل :
« چون آنج در صدر کتاب وعده داده بودیم از منتخبات شعرا بر سبیل اجمال به تقدیم رسیذ کتاب را بر این استاذالشعرا حکیم ازرقی هروی رحمه الله ختم کنیم ، اگر طغیان قلمی یا خللی در عبارت یا در مفهوم یا سهوی در نظر آیذ معذور بایذ داشت کی بر سبیل ارتجال در حال استعجال اتفاق تحریر افتاذ ایزد سبحانه و تعالی آنچ مقتضا ثبات و نظام و مستدعی حصول مرام بوذ ارزانی داراذ اِنَّهُ الَّطیفُ المُجیبُ ، در شهر رجبِ لِسَنهِ اَربَع وَ سِتِمِائَه .اَلعَبدُ المُذنِبُ غِیاثُ الدینِ مُحَّمدُبنو یُوسفَ بنعَلی غَفَاالله عَنهُ بِحَقِ مُحمُد و آلِهِ الطّاهِرینَ المَعصومین .»
از رباعیاتی که در این مجموعه هست البته کمتر رباعی است که در سایر مجموعه های معروف رباعیات خیام نیامده باشد و نگارنده هنوز فرصتِ نیافته ام که آن را از این حیث ،ورد تحقیق قرار دهم و یک یک رباعیات آن را با رباعیات مجموعه های دیگر بسنجم ، فقط در ذیل به ذکر چند عدد از آنها می پردازم که در نسخهٔ چاپ دکتر «فریدریخ رزن» ( برلین چاپخانهٔ کاویانی سال ۱۳۰۴ شمسی ) از کاملترین و بهترین چاپهای رباعیات خیام نیست ، از آن جمله :
ساقی دل من ز دست اگر خواهد رفت
دریاست کجا ز خود به در خوهد رفت
صوفی که چو ظرف تنگ پر از جهلست
یک جرعه اگر خورد به سر خوهد رفت
************
گر دست به لوحهٔ قضا اشتمی
بر میل و مراد خویش نگذاشتمی
غم را ز جهان یکسره برداشتمی
وز شادی سر به چرخ افراشتمی
************
تا چند بر ابرو زنی از غصه گره
هرگز نبرد دژم شده راه به ده
کار من و تو برون ز دستِ من و تست
تسلیم قضا مشو ، بر دانا این به
************
سرگشته به چوگان قضا همچون گوی
چپ می رو و راست می رو و هیچ مگوی
کآنکس که تُرا فکند اندر تک و پوی
او داند و او داند و او داند و اوی
************
آبی بودیم در کمر بنهاده
از آتش شهوتی برون افتاده
فرداست که باد و خاک ما را ببرد
خوش می گذران این دو نفس با باده
************
ای همنفسان مرا ز می قوت کنید
وین چهرهٔ کهربا چو یاقوت کنید
چون در گذرم به می بشوئید مرا
وز چوب رَزَم تختهٔ تابوت کنید
************
خوش آنکه در این زمانه آزاده بزیست
خرسند به هرچش که خدا داده بزیست
وین یک دم عمر را غنیمت بشمرد
آزاده و با ساده و با باده بزیست
************
بر خود ستم و رنج نهادن بیجاست
از سهمی خود فزون نمی باید خواست
آنچ از ازلت به نام بنوشته شده ست
آنست ترا بهره ، بدون کم و کاست
************
می خور که ترا بی خبر از خویش کند
خون در دل دشمنِ بد اندیش کند
هشیار بدن چه سود دارد جز آنک
ز اندیشهٔ پایان دلِ تو ریش کند
************
خالق تویی و مرا چنین ساخته ای
هستم به می و ترانه دلباخته ای
چون روز ازل مرا چنین ساخته ای
پس بهر چه در دوزخم انداخته ای
************
غم خوردن بیهوده کجا دارد سود
کاین چرخ هزارها چو ما کِشت و درود
پر کن قدح می به کفم در نه زود
با یار خورم که بودنیها همه بود
این بود یک عده از رباعیاتی که در نظرِ اول و بدون آنکه ادعای استقصای کامل شود ، در مجموعهٔ ما هست و ظاهراً تمام یا اکثرِ آنها در دیوانهای منسوب به خیام نیست و این البته غیر از اختلافات فاحشی است که مابین بعضی از رباعیات این مجموعه با ضبط سایر نسخ دیده میشود . امیدواریم که به زودی توفیق انتشار این مجموعه و نقل عین بعضی از صفحاتِ آن به وسیلهٔ عکس ، نگارنده را فراهم شود تا مجموعه ای که قریب هفتصد و پنجاه سال از دستبردِ حوادث محفوظ مانده در دسترس عشاق رباعیات خیام نهاده آید و فایدهٔ آن عام گردد .
برگرفته از : مجلهٔ یادگار ، سال سوم ، ۱۳۲۵ شمسی ، شمارهٔ ۳ ، ص ۴۷ .
.jpg)
