ویژه نامهٔ سید حسن تقی زاده ۴

عارف قزوینی و سید حسن تقی زاده 

به قلم عارف قزوینی 

در بیست و ششم خرداد هزار و سیصد و هفت بر حسب درخواست و خواهش رؤسای مدرسهٔ آمریکایی در طهران قرار شده بود آقای تقی زاده در جشن فارغ التحصیلان مدرسهٔ آمریکایی همدان حضور داشته باشد چون باز هم یکی از دیپمله های منصور خان پسر دکتر بدیع الحکما بود خطابه ای که اساساً برای تبریک ورود و عرض تشکر در حضور ایشان در این جشن بود نوشته ولی به واسطهٔ تعریف بی پایان از عملیات درخشان زمامداران وقت به قدری فضای خطابه را تنگ و تاریک کرده بود که دریچه ای که اسم تقی زاده هم بتواند از آنجا سر بدر کرده ورود خود را در همدان به حاضرین و مدعوین در فضای مدرسه اعلان کند باقی نگذاشته چون قبلاً بنا به میل آقای دکتر بایستی از نظر من بگذرد و خود من هم جزو مدعوین بودم حس آزادیخواهی من و سابقهٔ آزادیخواهی تقی زاده مرا وادشت چند سطری آنچه به نظرم میرسد راجع به ایشان اضافه کرده به علاوه غزلی بسازم که بعد از خطابه ، یا پیش از آن بخوانند ولی خوانده نشد ، از دکتر پرسیدم ، گفت فردا شب که عده ای به شام دعوت دارند خواهند خواند ، معلوم شد روح محافظه کاری یا ملاحظه از آخوندها برای یکی دو شعر آن ، دکتر و رؤسای مدرسه را دچار زحمت خیال کرده است ، شب دوم که مهمانی خیلی مفصل و آبرومندی که در همدان هیچ سابقه نداشته است قریب سیصد نفر ایرانی و اروپائی به افتخار ورود تقی زاده در سر میز حضور داشتند معلوم شد میخواهد غزل را به استثنای دو سه شعر آن که روح غزل و اساساً برای همان دو سه شعر ساخته شده است بخواند ، من با کمال دلتنگی موافقت کرده و به اصرار دکتر قرار شد خودم بخوانم ، بعد از صرف شام و نطق رئیس مدرسه و مختصر جواب تقی زاده با سینهٔ تنگ نفس گرفته خوانده خیلی هم دست زدند . 

این است غزل : 

زری سوی همدان رخت بست و بار گشاد 

یکانه    راد     تقی زادهٔ      بزرگ     نهاد 

زبان    شدم    ز     زبان    تمام      گویم 

به    پیشگاه   تو   پیغام   جمع   تا   افراد 

خوش آمدی ز خوش آمد گذشتهٔ همه  کس 

به   سان   موکب   گل   مقدمت   مبارکباد 

بهار   بهر    پذیرایی   تو   گسترده   است 

بساط    سبزه   ز   اردیبهشت   تا   خرداد 

به   گلبنان    دبستان   دانش  همچون  گل 

شکفته  گشتی  رویت  شکفته  روحت  شاد 

میان     ملت     ایران     و     آمریکا    کرد

خود   این   ورود  تو   روح   یگانگی ایجاد

قوی     بماند    آن    دولت    قوی    بنیان 

جوان   زید   ز   نو   این   ملت   کهن  بنیاد 

ز    پرتگاه    سیه    روز    شام     گمراهی 

ز    نور    صبح    معارف   بخواه  استمداد 

به    روزگار   نژادی   که   داد   دانش   داد 

چه  شد  که  گشت  ز  بی  دانشی نژند نژاد 

چو  بوم  شوم  از  آن مرز و بوم خیزد جهل 

همای   دانش   در   کشوری   که  تخم  نهاد 

به   سرنگونی   ضحاک   جهل  چیره   شود 

همیشه    علم   از  این  پس  چو  کاوهٔ  حداد

خراب   کشور  ایران  ز دست  مدرسه  گشت 

مگر    دوباره    ز     دارالفنون    شود    آباد 

برای  صرف   معارف   محل  به  جز  اوقاف 

نبود  و نیست  من  این  گفتم  هر چه بادا باد 

برگرفته از دیوان عارف قزوینی ، چاپ سوم ۱۳۳۷ ، ص۴۷۶ ـ ۴۸۰ 

ویژه نامهٔ سید حسن تقی زاده ۳

مقدمه : 

سید محمد علی جمال زاده از نزدیکترین و با وفا ترین یاران مرحوم تقی زاده بود و جامع ترین سرگذشت تقی زاده در کتاب « ران ملخ » به زبان فرانسه و سپس ترجمهٔ آن در مجله یغما نیز به قلم او به نثری روان و سلیس که از مشخصات بارز قلم جمال زاده بود نگاشته شده است ، که این خود نشانگر شناخت و دوستی عمیقی بود که مابین آنها جاری و ساری بوده است . خاطراتی که تحت عنوان جذاب « تقی زاده به روایت جمال زاده » از نظر خوانندگان صاحب ذوق می گذرد و در چندین قسمت متعدد ادامه پیدا خواهد کرد ، حاوی نکات شیرین و خواندنی از زندگی و خلقیات تقی زاده و جمعی از  دوستان مشترکش با جمال زاده همچون علامه میرزا محمد خان قزوینی و ابراهیم پورداود  می باشد که علاوه بر آشنایی با تقی زاده ما را با نحوه چاپ روزنامه کاوه و روابط و مناسبات فی مابین این بزرگان نیز آشنا می گرداند . و به راستی آدمی غبطه می خورد بر چنین جمعی از دوستان که زمانی در غربت گرد هم آمده بودند و خدماتی چنین سترگ برای آیندگان از خود بر جای گذاشتند . 

یادشان گرامی باد و مبادا که نامشان از اذهان زدوده شود . 

تقی زاده به روایت جمال زاده ۱ 

به قلم سید محمد علی جمال زاده 

نوروز در برلن : 

در نوروز سال ۱۹۱۵ جشن مفصلی گرفتیم و به تمام تشریفات نوروزی عمل کردیم و هر یک از شعرای کمیته ، نوروزیه ای ساخته بود با طنطنه و شکوه قرائت نمود . میرزا محمد خان قزوینی هنوز وارد برلن نشده بود و من به حکم قرعه اولین کسی بودم که بنا شد به بغداد بروم و در آنجا به موجب برناهٔ مخصوص فعالیتهایی را آغاز نمایم .

این مسافرت و مأموریت من شانزده ماه به طول انجامید و وقتی در اواخر تابستان سال بعد به برلن برگشتم معلوم شد حضرت علامه محمد قزوینی هم خود را از پاریس و از راه سویس به برلن رسانیده است . ایشان هم در همان ادارهٔ کاوه در کوچهٔ لایت نیتس اشتراسه که سید حسن تقی زاده و عزت الله هدایت هم در آنجا منزل داشتند در اطاق کوچکی برای خود دفتری دست و پا کرده بود . 

من با مرحوم قزوینی در همان ابتدای جنگ یعنی در خزان سال ۱۹۱۴ میلادی در پاریس آشنا شده بودم . بدین معنی که انجمن دانشجویان ایرانی مقیم لوزان که به نام « انجمن دانش پژوهان ایرانی » خوانده میشد در یکی از جلسات خود مرحوم حبیب الله خان شیبانی را که در آن موقع در همان شهر تحصیل علم حقوق میکرد مأمور نمودم که معاً با من به پاریس برویم و بکوشیم که ایرانیان مقیم پاریس را با خود همراه سازیم که دسته جمعی ایران رفته در میان ایلات بر ضد روس و انگلیس به تبلیغات وطنی بپردازیم . 

جلسهٔ اول در منزل آقای قزوینی منعقد گردید و اتفاقاً آقا سید ضیاءالدین طباطبایی هم که در آن اوقات در پاریس بودند در آن جلسه حضور داشتند و من اولین بار با ایشان آشنا شدم . پورداود هم که در پاریس تحصیل علم حقوق میکرد جزو مدعوین بود .

گفت و شنود به درازا کشید ولی نتیجه ای به دست نیامد و همین قدر معلوم شد که پورداود از مغازهٔ بزرگ پاریس « بون مارشه » طبل و شیپور هم خریده است که وقتی عازم ایران میشویم اشعار وطنی خود را با بانگ طبل و شیپور به گوش هم وطنانش برساند .

همسفر من حبیب الله خان شیبانی در ظرف چند روز اقامت در پاریس با جوانانی ایرانی که در مدرسهٔ نظامی « سن سیر » تحصیل میکردند آشنایی حاصل نمود و اساساً همانجا ماندنی شد و تصمیم گرفت که حقوق را به کسانی واگذارد که به این نوع حرفها اعتقاد دارند و مشغول تحصیل نظامی گردید . 

این مقدمات را برای آن گفتم که چون سخن از نوروز به میان آمده بود از نوروز سال ۱۹۱۶ صحبت بدارم . در آن موقع میرزا محمد خان قزوینی و پورداود هم وارد برلن شده بودند و تشریفات نوروز در ادارهٔ کاوه با شکوه بیشتری برگذار شد .

همه دور تا دور میز بزرگ دفتر روزنامهٔ کاوه که به تازگی تأسیس گردیده بود نشستیم و به امید اینکه فتوحات آلمان مژدهٔ استخلاص وطنمان است شوخیها میکردیم و نقشه ها میچیدیم . میرزا محمد خان قزوینی از قصاید معروف قصیده سرایان نامدار ایران دربارهٔ نوروز قطعاتی تهیه فرموده بود و بنا شد خود ایشان برایمان بخوانند . یکی دو تن از حضار گفتند که شراب را جمشید پادشاه ایران اختراع نموده است و چنین مجلسی آن هم در شب نوروز بی شراب رونقی نخواهد داشت . قزوینی در آن تاریخ مسلمان و مسلمان مآب بود و اهل این حرفها نبود . کاظم زاده هم که از لندن آمده بود تا آخر عمر مؤمن و پارسا باقی ماند و با شراب میانه ای نداشت ولی دیگران و از همه بیشتر پورداود که هواخواه زردشت و مغان بود نوشیدن شراب را در آن شب مبارک خواستار بودند . تقی زاده هم باشراب سر و کاری نداشت و نمیدانم از کجا دو سه بطری شراب بطور خلق الساعه به روی میز آمد و در گیلاسها و فنجانهای چای سرازیر گردید .

قزوینی به ادب بر سر پا ایستاده بود و قصائد نوروزویه را با دل و جان می خواند و آن شراره ای که اختصاصبه چشمهای بسیار گیرندهٔ او داشت تا اعماق اذهان حضار نفوذ می نمود . شب بسیار خوشی بود که هرگز فراموشم نخواهد شد .

وقتیکه در آن قصائد غرا سخن از می و باده و جام و ساغر و صراحی به میان آمد دستها بلا اختیار به طرف شراب رفت و غریو نوشانوش دفتر روزنامهٔ کاوه را به صورت میکدهٔ مغان درآورده گویا من بودم که لب به گستاخی گشوده خطاب به میرزا محمدخان قزوینی به عرض رساندم یکبار که هزار بار نمیشود ! نوروز ماست و وطنمان به طرف آزادی و استقلال نزدیک میشود و با رخصت بزرگانی از ما چون انوری و عسجدی نوشیدن چند قطعه شراب در چنین شب مبارکی گناه شمرده نخواهد شد . حضار بالاتفاق همصدا شدند و حتی تقی زاده و کاظم زاده هم خط بطلان بر اباء و امتناع کشیدند و به آواز نوشانوش جامها بلند گردید و معلوم گردید که رسوم و عادات و آنچه را فرنگیها « ترادیسیون » می خوانند نیرو و قدرتی دارد که حتی احکام مذهبی گاهی در مقابل آن قد خم میسازد . اینها همه به جای خود ولی راقم این سطور در آن شب و در آن محفل قدسی وقتی متوجه شدم که سرها گرم شده بود و شعر و شراب و امیدواری و شادکامی کار خود را ساخته یگانگی و یکجهتی مخصوصی بر حضار حکمفرما گردیده بود و ضمناً به چشم خود دیدم که میرزا محمد خان قزوینی که تا یک ساعت پیش از نوشیدن یک جرعه شراب با استغفار آن همه دوری می جست . اکنون که مست صهبای شعر عذب فارسی و مژده های حیات بخش استخلاص قریب وطن و هموطنانش گردیده و عنان اختیار از دستش بیرون رفته شمع گویای محفل انس گردیده خط بطلان بر آنچه تعلق به عقاید فرسوده داشت کشیده بود ، بدون آنکه بین مال خود و مال دیگران به کمترین تشخیص و تمیزی قائل باشد از دنیا و مافیهایی بی خبر بدون آنکه سر سوزنی توجه داشته باشد دستش میرفت و در اطراف میز هر کجا جامی میدید که جرعه ای در آن باقی مانده است بی ریا و بی پروا بر میداشت و لاجرعه در گلو فرو میریخت ، چنانکه پنداشتی پس از سالیان دراز غربت و تنهایی و بی کسی در لندن و پاریس اینک در میان جمعی از یاران موافق به کلی ناگهان تغییر ماهیت داده است . ای  خدای بزرگ و بخشنده ، اگر در چنان موقع و با آن کیفیات خصوصی شراب نوشیدن را گناهی در دنبال باشد من حاضرم به صداقت طبع گناه میرزا محمد تقی خان قزوینی را در آن شب به گردن بگیرم . 

تقی زاده و شراب : 

تقی زاده هم اهل شراب نبود و در آن همه سالیانی که در آلمان با او زندگی کردم هرگز ندیدم حتی یک جام آبجو بنوشد . ولی مانع دیگران هم هرگز نبود . وقتی در موقع نوشیدن به او می  گفتم به سلامتی آقا ، او هم با همان لبخند بسیار دلنشین و مهربان خود در جواب میگفت « به سلامتی شما » .

در آخرین مسافرتش به ژنو چون شاهد و ناظر بود که در سر میز غذا یک گیلاس شراب مینوشم به حضور عزیزش معروض داشتم که به دستور طبیب است و بسیار مفید واقع گردیده است . پذیرفت و همانجا به خانمش سپرد که از فردا در مهمانخانه ای که منزل داشتند بسپارد که همیشه یک بطری از شرابهائی که اسم داده بودم برایشان روی میز غذا خوری بگذارند ، ولی فردای آن روز وقتی شرفیاب شدم خانمشان فرمودند که آقا یک گیلاس شراب با ناهار نوشیدند و حالشان به هم خورد و به هیچ وجه نتوانستند تحمل نمایند و باده گساری ایشان همانجا پایان یافت . 

ادامه دارد ....

ویژه نامهٔ سید حسن تقی زاده ۲

سرگذشت ادبی سید حسن تقی زاده ۲

فهرست کتب و مقالات

به کوشش ایرج افشار 

الف ـ فهرست کتب و رسالات 

۱۳۰۷ ش ـ مقدمهٔ تعلیم عمومی یکی از سرفصلهای تمدن . طهران

۱۳۰۹ ـ از پرویز تا چنگیز ، طهران ، ۷۸ ص

۱۳۱۶ ـ گاه شماری در ایران قدیم ، طهران ، ۴ + ۱۲ + ۳۸۹ ص.

۱۳۱۷ ـ تحفةالملوک ، طهران ، ک + ۱۱۳ ص ( تصحیح یکی از متون قدیمهٔ مجهول المؤلف ) 

۱۳۲۷ ـ نطق راجع به بودجهٔ مملکتی در مجلس شورای ملی در ۱۴ شهریور ۱۳۲۷ ( نشریهٔ حزب عامیون ، شمارهٔ ۷ ) .

۱۳۳۰ ـ مانی و دین او ، از انتشارات انجمن ایرانشناسی ، طهران .

۱۳۳۸ ـ خطابهٔ آقای سید حسن تقی زاده مشتمل بر شمه ای از تاریخ اوائل انقلاب و مشروطیت ایران ، انتشارات مهرگان ، طهران ۱۲۲ + ۱۴ ص.

۱۳۴۰ ـ اخذ تمدن خارجی ، تهران .

۱۳۴۰ ـ بیست مقالهٔ تقی زاده . ترجمهٔ احمد آرام و کیکاوس جهانداری . تهران . بنگاه ترجمه و نشر کتاب . ( دو بار چاپ شده است ) 

1938 - Old Iranian Calendars , The Royal Asiatic Society , London 57 p .

ب ـ مقالات قدیم 

۱ ـ گنجینهٔ فنون : مجلهٔ علمی و ادبی دوهفته یکبار در سنهٔ ۱۳۲۰ ـ ۱۳۲۱ در تبریز یکسال تمام نشر شد . مشتمل بود بر چهار قسمت ( هر قسمت چهار صفحه ) قسمت دوم ( یک ورق چهار صفحه ای ) جزوه های کتاب هنرآموز تألیف میرزا محمد علیخان تربیت و قسمت سوم ( باز یک ورق چهار صفحه ای ) ترجمهٔ کتاب « تمدنات قدیمه » گوستاو لبون به قلم سید حسن تقی زاده و قسمت چهارم ( باز یک ورق ۴ صفحه ای ) ترجمهٔ کتاب « ۲۰۰۰۰ فرسخ زیر دریا » تألیف ژول ورن ترجمهٔ میرزا یوسف آشتیانی اعتصام دفتر ( بعدها اعتصام الملک ) .

قسمت اول را تقی زاده و میرزا سید حسن خان ( بعدها معروف به عدالت ) ترتیب می دادند .

۲ ـ تمدنات قدیمه : ترجمهٔ کتاب گوستاو لبون ( به تفاریق و جزوه جزوه ضمن مجلهٔ گنجینهٔ فنون نشر شده که ذکر آن در ضمن شمارهٔ ۱ گذشت ) .

۳ ـ تحقیق احوال کنونی ایران با محاکمات تاریخی : در سال ۱۳۲۳ ق . در تبریز طبع شده ( در « مقالات تقی زاده » ص۶۸ ـ ۱۱۹ تجدید طبع شده است ) .

۴ ـ مقالاتی در روزنامهٔ « ندای وطن » : در سنهٔ ۱۳۲۴ قمری . 

۵ ـ مقالاتی در روزنامه های « صوراسرافیل » و « مساوات » ( طهران ) 

۶ ـ مقالاتی در روزنامهٔ « عدالت » : منطبعهٔ تبریز ( ظاهراً در سنهٔ ۱۳۲۸ ق ) .

۷ ـ کشف الغطاء : مقاله ای راجع به توضیح مبارزات حزب دموکرات و اعتدالیون در مجلس شورای ملی دورهٔ دوم که در شمارهٔ ۳۱ ـ ۳۲ سال هیجدهم روزنامهٔ

« حبل المتین » ( ۱۳۲۸ ، کلکته ) طبع شد و به نقل از آن چاپ جداگانه به شکل رساله در تبریز در ربیع الثانی سنهٔ ۱۳۲۹ قمری به عمل آمده است . 

۸ ـ مقاله ای بسیار شدید و بلیغ به ترکی در روزنامهٔ « طنین » ( استانبول ) در دفاع از عثمانی بر ضد ایطالی در موقع جنگ آن دولت در سنهٔ ۱۹۱۱ مسیحی .

۹ ـ مقاله ای به زبان فرانسه در باب جریانات سیاسی در عثمانی در دو قسمت در مجلهٔ Revue du Monde Musulman  در سنوات ۱۹۱۳و ۱۹۱۴م.

(Les Courants politiques en Turquie ) 

۱۰ ـ مقاله راجع به جریانات سیاسی در عالم عربی در مجلهٔ فوق در همان تاریخ 

( Les Courants politiques dans le Monde Arabe )

۱۱ ـ مقاله راجع به جریانات سیاسی در ایران در همان مجله 

( Les Courants politiques en Perse ) 

( هر سه مقاله در همان سالهای مذکور در فوق از آمریکا به آن مجله فرستاده شد و طبع شد و امضاء X داشت . ) 

۱۲ ـ روزنامهٔ کاوه دورهٔ قدیم و جدید طبع برلن (مقالات متعددی از من در آنهاست ) 

۱۳ ـ مقالاتی در روزنامهٔ « شفق سرخ » در طهران با امضای مرزبان باوندی .

ج ـ مقالات ادبی و تاریخی و اجتماعی 

۱۳۳۲ ق ـ نوروز جمشیدی ، کاوه ، ج ۱ ، ش ۵و۶ : ۱ ـ ۴ .

۱۳۳۸ ق ـ مشاهیر شعرای ایران ( ابوشکور بلخی ، ابوالمؤید بلخی ، دقیقی ) ، کاوه ، ج ۵ ش ۲ : ۷ ـ ۹ و ش ۵و۴ : ۱۵ ـ ۲۴ و ش ۸ : ۱۰ ـ ۱۴ .

۱۳۳۹ ق ـ فردوسی ، کاوه ، ج ۵ ش ۱ ، ش ۱۰ ، ش ۱۱ ، ش ۱۲ و ج ۶ ش۱ ، ش ۳ ، ش ۷ ، ش ۱۰ ، ش ۱۱ ، ش ۱۲ ( تجدید طبع شده در کتاب « هزارهٔ فردوسی » ص۱۷ ـ ۱۰۷ ) .

۱۳۳۹ ق ـ نوروز و تقویم ایرانی ، کاوه ، ج ۶ ش ۹ : ۶ ـ ۹ .

۱۳۳۹ ق ـ تصوف و منشأ آن در اسلام ، کاوه ج ۶ ش ۹ : ۷ ـ ۱۹ .

۱۳۳۹ ق ـ چاپخانه و روزنامه در ایران ، کاوه ، ج ۶ ش ۵ : ۱۱ ـ ۱۴ .

۱۳۳۹ ق ـ روزنامه نگاری در ایران در قرن سیزدهم ، کاوه ، ج ۶ ش ۶ : ۱۴ـ۱۶

۱۳۳۹ ق ـ سیدجمال الدین ، کاوه ، ج ۶ ش ۳  و ش ۹ .

۱۳۳۹ ق ـ شاهنامهٔ فردوسی ، کاوه ، ج ۶ ش ۳ و ش ۷ 

۱۳۰۴ ش ـ مقدمات آیندهٔ روشن ، آینده ۱ : ۱۷ ـ ۲۵ .

۱۳۰۴ ش ـ چند کلمه دربارهٔ فردوسی ، آینده ، ۱ : ۱۴۱ ـ ۱۴۴ .

۱۳۰۴ ش ـ تعلیم ابتدایی یا عالی ، آینده ، ۱ : ۳۲۹ ـ ۳۴۵ و ۳۴۵ و ۳۹۳ ـ۴۰۷ .

۱۳۰۴ ش ـ خطابه در مجلس سوگواری ادوارد براون در انجمن ادبی ایران ، در ۲۶ دی ۱۳۰۴ ( ضمیمیهٔ مجلهٔ تعلیم و تربیت ) . 

۱۳۰۶ ش ـ انتخابات ، آینده ، ۲ : ۴۰۳ ـ ۴۱۹ .

۱۳۰۵ ش ـ مقدمه در شرح حال و عقاید و کتب حکیم ناصر خسرو ، « دیوان اشعار ناصر خسرو » ، طهران ، ۱۳۰۴ ـ ۱۳۱۷ ، صج ـ سه ( ۶۳ صفحه ) .

۱۳۰۶ ش ـ عوامل مهم ترقی اجتماعی ، مجلهٔ تقدم .

۱۳۰۶ش ـ فقدان نقشه مستلزم فقدان بودجه یا فقدان بودجه ناشی از فقدان نقشه است . مجلهٔ تقدم .

۱۳۰۸ ش ـ بلوچستان ( مقاله دربارهٔ تاریخ بلوچستان که به خواهش امیرلشکر امان الله جهانبانی نوشته شد و در کتاب « عملیات قشون در بلوچستان » 

( طهران ، چاپ دوم ۱۳۳۶ ) طبع شده است ، ص۲۲ ـ ۳۴ .

۱۳۱۳ ش ـ مقدمه دربارهٔ زبان کردی بر کتاب « نزانی » تألیف دکتر سعید کردستانی .

۱۳۱۳ ش ـ صراط مستقیم ، تعلیم و تربیت ، سال چهارم شمارهٔ نهم .

۱۳۱۵ ش ـ جنبش ملی ادبی ، تعلیم و تربیت ( شماره های این مجله پس از طبع این مقاله جمع آوری شد ) . همین مقاله مجدداً به صورت مستقل توسط کتابفروشی طهران در سال ۱۳۲۰ تجدید طبع شد . در مجلهٔ ارمغان سال ۲۲ صفحات ۳۷۷ ـ ۳۹۸ و در مجلهٔ یغما دورهٔ نوزدهم نیز تجدید طبع شده است . 

۱۳۲۶ ش ـ لزوم حفظ فارسی فصیح ، یادگار ، ج ۴ ش ۶ : ۱ ـ ۴۰ .

۱۳۲۷ ش ـ تفصیل ملاقات با عبدالبهاء ، در ضمن « وفیات معاصرین » تألیف مرحوم محمد قزوینی مندرج است ، یادگار ، ج ۵ ش ۶و۷ : ۱۲۹ ـ ۱۳۳ .

۱۳۲۷ ش ـ نوروز ، یادگار ، ج ۴ ش ۷ : ۵۲ ـ ۶۶ .

۱۳۲۷ ش ـ توجه ایرانیان در گذشته به طب و اطباء، یادگار ، ج ۵ ش ۶و۷ : ۹ ـ ۲۲ ( در مجلهٔ شیر و خورشید سرخ ، ج ۱ ش ۹ : ۲ ـ ۱۲ و سالنامهٔ دنیا ۵ : ۱۳۶ ـ ۱۴۴ تجدید طبع شده است ) . 

۱۳۲۸ ش ـ نخستین مجلس شوری ، یغما ، ۲ : ۵۵۳ ـ ۵۵۵ و ۵۸۷ ـ ۵۹۰ .

۱۳۲۸ ش ـ تاریخ زردشت ، یادگار ، ج ۵ ش ۸و۹ : ۲۷ ـ ۴۴ .

۱۳۲۸ ش ـ اعلان جنگ روسیه به ایران ، یغما ، ۲ : ۵۲۸ ـ ۵۳۲ .

۱۳۲۸ ش ـ فرهنگ فارسی ، یغما ، ۲ : ۳۷۴ ـ ۳۸۰ .

۱۳۲۸ ش ـ خطابه در ماتم مرحوم قزوینی ، « علامهٔ قزوینی نشریهٔ وزارت فرهنگ » ، ص ۸ ـ ۱۷ و نامهٔ فرهنگستان ( شمارهٔ مرحوم قزوینی ، ص۷۲ ـ ۸۲ ) .

۱۳۲۸ ش ـ شخصیت علمی و ادبی مرحوم علامهٔ قزوینی ـ روزنامهٔ اطلاعات شمارهٔ ۶۹۴۳ ( تجدید طبع در رسالهٔ « علامه قزوینی » نشریهٔ وزارت فرهنگ ) .

۱۳۲۹ ش ـ بعضی از علل ترقی و انحطاط تاریخی ایران ( حیثیت و همت ) ، یادگار ، ج ۵ ش ۱۰ : ۱ ـ ۱۳ .

۱۳۳۰ ش ـ سال و ماه ترکها ، یادنامهٔ زکی ولیدی طوغان ، چاپ انقره ، ص ۳۸ ـ ۴۹ .

۱۳۳۱ ش ـ خرابه های قدیم تاریخی بین النهرین ، یغما ، ۵ ، : ۵۳ ـ ۵۴ .

۱۳۳۱ ش ـ مستشار الدوله ، یغما ، ۵ ، ۴۴۹ ـ ۴۵۳ .

۱۳۳۱ ش ـ مشروطیت ایرانی ، اطلاعات ماهانه ، ج ۱ ، ش ۵ : ۴ ـ ۵ و ۳۹ ـ ۴۰ 

۱۳۳۲ ش ـ تمدنهای قدیم مشرق ، سخن ، ۴ : ۸۰۳ ـ ۸۰۵ .

۱۳۳۳ ش ـ مقدمه بر ترجمهٔ احوال سید محمد علی جمال زاده ، نشریهٔ دانشکدهٔ ادبیات تبریز ، ۶ : ۲۵۶ ـ ۲۶۳ .

۱۳۳۳ ش ـ مبدأ تاریخ ایران چیست ، سخن ، ۵ : ۹۰۵ ـ ۹۱۰ .

۱۳۳۳ ش ـ لفظ مشروطه ( یادی از اوائل مشروطیت ) ، اطلاعات ماهانه ، ج ۷ ، ش ۵ : ۳ ـ ۶و۴ .

۱۳۳۳ ش ـ  مقدمه بر دیوان قطران تبریزی ، چاپ محمد نخجوان ، تبریز .

۱۳۳۳ ش ـ گزارش بیست و سومین کنگرهٔ مستشرقین در کمبریج ، مجلهٔ دانشکدهٔ ادبیات ، ج ۲ ش ۲ : ۸۳ ـ ۹۵ .

۱۳۳۴ ش ـ پایان یک زندگی پر حادثه ( محمد امین رسول زاده )، سخن ، ۶ : ۳۴۲ ـ ۳۴۴ .

۱۳۳۵ ش ـ تحقیقات علمای مغرب در باب ممالک شرقی ، مجلهٔ دانشکدهٔ ادبیات ، ج ۳ ش ۴ : ۱ ـ ۱۰ .

۱۳۳۵ ش ـ روابط ایران و ترکیه ، یغما ، ۹ ، ۴۹ ـ ۵۶ .

۱۳۳۵ ش ـ سید جمال الدین معروف به افغانی ، مندرج در « مردان خود ساخته» ، ص۴۲ ـ ۵۴ .

۱۳۳۵ ش ـ حکومت استبداد و دولت مشروطه ، اطلاعات ماهانه ، ج ۵ ش ۵ : ۳ ـ ۷ 

۱۳۳۶ ش ـ مقدمه بر « یادداشتهای قزوینی » ، جلد سوم به عنوان « یادی از قزوینی » ، صفحات بیست و پنج ـ بیست و نه .

۱۳۳۶ ش ـ مقدمه بر تاریخ علوم ، تألیف سارتون ، ترجمهٔ احمد آرام .

۱۳۳۶ ش ـ مقدمه بر « آزادی و حیثیت انسانی » تألیف و ترجمهٔ سید محمد علی جمال زاده .

۱۳۳۶ ش ـ مجمع بین المللی مستشرقین ( بیست و چهارم ) ، مجلهٔ دانشکدهٔ ادبیات ، ج ۵ ش ۱و۲ : ۲۳۱ ـ ۲۳۵ .

۱۳۳۶ ش ـ مجمع بین المللی مستشرقین ، یغما ، ۷ : ۳۴۷ ـ ۳۵۶ .

۱۳۳۷ ش ـ انتقاد کتاب « زندانی بزهرود » ، راهنمای کتاب ، ۱ : ۱۱۳ ـ ۱۱۸ 

۱۳۳۷ ش ـ یاد از عالم ایرانی ( میرزا محمد کرمانشاهی کفری ) ، یغما ، ۱۱ : 

۳۳۷ ـ ۳۴۱ .

۱۳۳۸ ش ـ دهخدا ، در مقدمهٔ لغت نامه ، ص۳۹۴ ـ ۳۹۶ .

۱۳۳۸ ش ـ صفحه ای از تاریخ مشروطیت ایران ( نامه ای از سید حسن تقی زاده ) یغما ، ۱۲ : ۵۶ ـ ۵۸ .

۱۳۳۸ ش ـ صابئین ، نشریهٔ دانشکدهٔ ادبیات تبریز ، ج ۱۱ ش ۱ : ۱۹ ـ ۲۷ 

( در یغما ۱۲ : ۹۷ ـ ۱۰۵ تجدید طبع شده است ) .

۱۳۳۸ ش ـ تهیهٔ مقدمات مشروطیت در آذربایجان ، نشریهٔ کتابخانهٔ ملی تبریز ، ج۱ ش ۱ : ۱۸ ـ ۱۵ ( در یغما ، ۱۳ : ۱۷۸ ـ ۱۸۶ ، تجدید طبع شده است ) .

۱۳۳۹ ش ـ اخذ تمدن خارجی ، یغما ، سال ۱۳ ( دو خطابه که در باشگاه مهرگان ایراد شد ) .

۱۳۳۹ ش ـ مقدمه بر « خاک و آدم » ، از سید محمد علی جمال زاده .

۱۳۴۰ ش ـ شرح حالی مختصر از رابینو . مردم شناسی ، ۳ : ۳ ـ ۱ .

۱۳۴۰ ش ـ سرگذشت تقی زاده . راهنمای کتاب ، ۴ : ۳۸۱ ـ ۳۹۲ . [همان که در شماره قبل ارائه شد ( روزگار نو ) ] 

۱۳۴۱ ش ـ ادوارد براون . یغما ، ۱۵ : ۱ ـ ۹ ( در مجلهٔ ایندوایرانیکا جلد ۱۶ شمارهٔ اول نیز چاپ شده است ) .

۱۳۴۱ ش ـ مشروطیت . راهنمای کتاب . ۵ : ۳۴۷ ـ ۳۴۹ .

۱۳۴۲ ش ـ تاریخ زمان تقویم . کتاب ایرانشهر ، ۱ : ۲۵۵ ـ ۲۶۷ .

۱۳۴۴ ش ـ وفات حاجی محمد آقای نخجوانی . نشریهٔ کتابخانهٔ ملی تبریز ، ش ۶ : ۶ ـ ۹ .

۱۳۴۴ ش ـ قتل اتابک . سخن . ۱۶ : ۴۳ ـ ۴۸ .

۱۳۴۵ ش ـ پرفسور مینورسکی . یغما . ۱۹ : ۹۸ ـ ۹۹ .

۱۳۴۵ ش ـ در رثای مینورسکی . راهنمای کتاب . ۹ : ۳ ـ ۸ . ( در یادنامهٔ ایرانی مینورسکی نیز چاپ شده است ) .

د ـ مقالات به زبانهای اروپایی 

1937 :  A New Contribution to the materials Concerning the Life of Zoroaster . B . S . O . S  , Vol . VIII , part 4 , pp . 947 - 954 .

1937 : Some Chronological data relating to the Sassanian period . B.S . O . S . , Vol IX part 1 . pp . 125 - 136 .

1937 : Zur Chronological der sassanidn . Z . D . M . G . , Band 91 , S , . 679 .

1937 - 39 : The World ( Suno ) in the Vandidad . S . O . S . , Vol IX part 2 , pp . 321 - 325 .

1937 - 39 : An Ancient . Persian Practic Preserved by Non . Iranian People . B . S . O . S . , Vol Ix . part 3 , pp. 603 - 619 .

1937 - 42 : Various Eras and Calendars used in the Countries of Islam . B . S . O . S . , Vol IX , pp 903 - 922 and Vol x , pp . 107 - 132 .

1941 : The Iranian Festivals adopted by the Christians and Condemend by the Jews  B . S . O . S . , Vol X part 3 , pp . 632 - 665 .

1943 : The Early Sassanians some Chronological Points with Possibly for Revision . B . S . O . S . , Vol XI part 1 

1945 : The Manichean Fasts ( By W . B Henning , the Notes by S . H . Taqizadeh ) , J . R . A . S . , pp 155 - 164.

1947 : The ( Era of Zoraster ) J .R . A . S . , pp 33 - 40.

1952 : The Old Iranian Calender Again . B . S . O . S . , Vol IXV part 3 , pp 603 - 611 .

1963 : The Open and secret sciences . Melange d`Orientalisme offerts a` Henri Masse` . Tehran . 1963 . pp . 383 - 385 . 

ح ـ مقاله ها و خطابه های دیگر 

۱ ـ خطابهٔ « ایران معاصر » به انگلیسی در انجمن پادشاهی صنایع مستظرفه در لندن در سال ۱۹۳۴ ایراد و در مجلهٔ مخصوص همان انجمن نشر شده است .

۲ ـ خطابهٔ در باب « گاه شماری ایرانی » به زبان فرانسه در انجمن بین المللی مستشرقین در ۲۶ سپتامبر ۱۹۴۵ در رم ، صفحات ۱۶۸ ـ ۲۷۵ مجموعهٔ چاپی کنگره . 

۳ ـ خطابهٔ « لزوم توجه بیشتر به ولایت » ، در کانون هدایت افکار ۲۱ اردیبهشت ۱۳۲۷ ایراد شد ( نشریهٔ حزب عامیون شمارهٔ ۳ ) 

۴ ـ خطابهٔ « نوروز » در انجمن ایران و آمریکا ایراد شد .

۵ ـ مقالهٔ انتقادی ( Review ) بر کتاب هانری ماسه  که در مجلهٔ Folklor انگلیسی نشر شده است . ( ۱۹۴۲ یا ۱۹۴۳ ) 

ط ـ کتابهایی که در جزو انتشارات مجلهٔ کاوه نشر شده است 

1 - Persische Bibliographie , Beriln 1920 , 70S .

( فهرست قسمتی از کتب فرنگیها راجع به ایران ) 

۲ ـ کشف تلبیس ( با مقدمه ) ، برلین ، ۱۳۳۶ ق.

۳ ـ مختصر تاریخ مجلس شورای ملی ایران ، برلین ، ۱۳۳۷ ق .

۴ ـ « ایران و جنگ فرنگستان » رساله ای تبلیغاتی بر ضد متفقین جنگ اول در برلن نشر شده است ( بدبختانه غلط فاحشی در آن راه یافته و به جای یزدگرد آخرین پادشاه ساسانی یزدگرد گناهکار ثبت شده ) . برلین ، ۱۹۱۵ م . 

پایان . 

برگرفته از مجلهٔ راهنمای کتاب ، سال ۱۳ ، شمارهٔ ۳و۴ ، خرداد و تیر ۱۳۴۹ . ص۲۵۳ ـ ۲۶۱ .