بزرگداشت حافظ ۵

معرفی ۲۰ نسخه خطی دیوان حافظ

۱ ـ نسخهٔ مورخ ۸۰۷ 

کتابخانهٔ آکادمی علوم تاجیکستان 

متعلق به « کتابخانهٔ دستخط های شرقی آکادمی علوم تاجیکستان » ، به شمارهٔ ۵۵۵ ، مجموعه ای است که در حاشیهٔ بعضی از صفحات آن ۴۳ غزل از حافظ کتابت شده است . کاتبان این مجموعه چند نفر بوده اند و کسی که نام و تاریخ کتابتِ خود را ثبت کرده و احتمالاً کاتب شعرهای حافظ نیز هموست ، شخصی است به نام ابراهیم یا محمد ابراهیم بن عبدالله بن عمر العلم الحافظ ابرقوهی . خانم کلثوم گلیموا غزلهای حافظ را از این مجموعه استخراج کرده و با عنوان حافظ ، چهل و سه غزل به خط سریلیک ( روسی ) و با مقدمه ای به زبان تاجیکی در ۱۹۷۱ ، در سلسله نشریات عرفان ، در تاجیکستان انتشار داده است . در چاپ دکتر خانلری از این نسخه با نشان « و » یاد شده است .

۲ ـ نسخهٔ مورخ ۸۱۱ 

کتابخانهٔ کوپرولو احمد ، استانبول 

شامل ۱۱۴ کتاب و رسالهٔ فارسی و عربی ( از قرن هشتم و نهم ) در ۸۷۷ برگ . یکصد و دوازدهمین بخشِ این مجموعه ، ۳۶ غزل از دیوان حافظ است ( میان اوراق ۴۳۲a ـ ۴۳۳ b ) . شمارهٔ  ثبت مجموعه در کتابخانهٔ کوپرولو ۱۵۹۸ و فیلم آن به شمارهٔ ۴۶۲ ( آ ) و ( ب ) در کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران موجود است . در چاپ دکتر خانلری از این مجموعه با نشان « الف » یاد شده است . 

۳ ـ نسخهٔ مورخ ۸۱۳ 

کتابخانهٔ ایا صوفیا ( سلیمانیه ) ، استانبول 

به خطی میان نسخ و نستعلیق متعلق به کتابخانهٔ ایاصوفیا (=سلیمانیه ) ، در ترکیه که فیلمی از آن به شمارهٔ ۳۷۸۲ در کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران نیز موجود است . این مجموعه به خط کاتبی به نام حافظ حسن که به فرمان جلال الدین اسکندربن عمر شیخ نوادهٔ تیمور ( که در فاصلهٔ ۸۱۲ تا ۸۱۷ از طرف شاهرخ در فارس حکومت داشته است ) نوشته شده و در نیمهٔ رجب ۸۱۳ به پایان آمده است . در دیوان حافظ چاپ دکتر خانلری از این نسخه با نشان 

« ب » یاد شده است . 

۴ ـ نسخهٔ مورخ ۸۱۴\۸۱۳ 

موزهٔ بریتانیا ، لندن 

به خط نسخ و نستعلیق متعلق به موزهٔ بریتانیا ( فهرست ریو ۸۶۸ ) . فیلم این مجموعه به شمارهٔ ۲۴ در کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران نیز موجود است . مجموعه ای است شامل ۲۳ رساله از جمله خمسهٔ نظامی و شاهنامهٔ فردوسی و چندین کتاب منثور . در دیوان حافظ چاپ دکتر خانلری از این نسخه با نشان 

« ج » یاد شده است .

۵ ـ نسخهٔ مورخ ۸۱۶ 

کتابخانهٔ ایاصوفیا ، استانبول

نسخ و نستعلیقِ پخته و خوانا متعلق به کتابخانهٔ ایاصوفیا ، در استانبول . مجموعهٔ چند دیوان است از جمله دیوان حافظ و نزاری قهستانی . متن کتاب در چهار ستون نوشته شده و در عنوان غزلها « و له ایضاً » آمده است . در این مجموعه ۱۵۶ غزل از حافظ آمده است و از دیگر انواع شعرِ حافظ در آن نشانی نیست . در چاپ دکتر خانلری از این نسخه با علامت « د » یاد شده است .

۶ ـ نسخهٔ مورخ ۸۱۸ 

کتابخانه  آصفیهٔ حیدر آباد ، هندوستان 

نستعلیق کهنه متعلق به یکی از کتابخانه های حیدرآبادِ هند . کتابِ کلیله و دمنه نصرالله منشی است و در حاشیهٔ آن از صفحهٔ ۳۶۲ ـ ۲۷۱ دیوان حافظ است . در چاپ دکتر خانلری از این نسخه با نشان « ه » یاد شده است . 

۷ ـ نسخهٔ مورخ ۸۲۱ 

کتابخانهٔ دکتر اصغر مهدوی ، تهران 

به خط نستعلیق ، آغاز و انجام آن افتاده است . متن ، دیوان حافظ و سلمان ساوجی و عماد فقیه و امیر خسرو دهلوی و جلال عضد و چندین شاعر دیگر . این مجموعه در کتابخانهٔ دکتر مهدوی به شمارهٔ۵۸۹ ثبت است . در چاپ دکتر خانلری با نشان « ح » از آن یاد شده است .

۸ ـ نسخهٔ مورخ ۸۲۲

کتابخانهٔ طوپقاپوسرای استانبول

نستعلیق نسبتاً درشت متعلق به کتابخانهٔ طوپقاپوسرای استانبول به شمارهٔ روان ۹۴۷، ۱۴۲ رقم جعفر الحافظ ( = جعفر بایسنغری ) . در این نسخه بعضی از غزل ها یک یا دو بیت کم دارد . در چاپ دکتر خانلری از این نسخه با نشان «ط» یاد شده است .

۹ ـ نسخهٔ مورخ ۸۲۴ 

کتابخانهٔ سبزپوش ، در گور کهپور هند 

خط نستعلیق محمد بن سعیدبن عبدالله القاری ( حافظ ) ، متعلق به کتابخانهٔ سید هاشم علی سبزپوش از فضلای هند ، مقیمِ شهرِ گورکهپور هندوستان ، متن کتاب از آغاز تا پایان دیوان سعدی است و در حاشیه منظومهٔ جمشید و خورشید سلمان ساوجی ( ۱ـ ۴۴ ) و دیوان حافظ ( ۱۴۰ ـ ۴۵ ) و دیوان جلال عضد 

( ۲۱۱ ـ ۱۴۰ ) و منتخب دیوان کمال خجندی ( ۲۶۳ ـ ۲۱۲ ) آمده است . مقدمهٔ منسوب به گل اندام ( بدون نام گل اندام ) در این مجموعه آمده است ولی یک ورق از آغاز آن افتاده است . ( مراجعه شود به مقدمهٔ دیوان حافظ چاپ جلالی نائینی و نذیر احمد . ) در چاپ دکتر خانلری از این نسخه با نشان «ی » یاد شده است .

۱۰ ـ نسخهٔ مورخ ۸۲۵ 

کتابخانهٔ نور عثمانیهٔ استانبول 

متعلق به کتابخانهٔ نور عثمانیهٔ استانبول و جزو مجموعه ای به شمارهٔ ۳۸۲۲ که متن آن دیوان سلمان ساوجی است و اشعار حافظ در حاشیهٔ صفحات ۱۰۲ ـ ۱ این مجموعه قرار دارد . در چاپ دکتر خانلری از این نسخه با نشان «ک» یاد شده است .

۱۱ ـ نسخهٔ مورخ ۸۲۷

کتابخانهٔ سید عبدالرحیم خلخالی ، تهران

نستعلیق خوش متعلق به کتابخانهٔ سید عبدالرحیم خلخالی که اکنون در تملک فرزند ایشان آقای شمس الدین خلخالی است ، و عیناً آن را به صورتی عکسی ، افست و منتشر کرده اند ( تهران بهار ۱۳۶۹ ) . قطع نسخهٔ اصلی ۱۱*۱۹ سانتی متر است . این نسخه را در آغاز مرحوم خلخالی به سال ۱۳۰۶\۱۹۲۷ 

( تهران کتابخانهٔ کاوه ) منتشر کرد و سپس در سال ۱۳۲۰ اساس تصحیح معروفِ « قزوینی ـ غنی » قرار گرفت .

۱۲ ـ نسخهٔ مورخ ۸۳۶

کتابخانهٔ دکتر اصغر مهدوی ، تهران

به خط نسخ متعلق به کتابخانهٔ دکتر اصغر مهدوی ، تهران . روی کاغذ سمرقندی در ۲۶۷ ورق . شامل بوستان سعدی و چند مجوعهٔ دیگر . در حاشیهٔ این مجموعه غزل های حافظ همراه با دیباچهٔ منثور آمده و آغاز آن اندکی افتادگی دارد ( صفحهٔ ۹۰ هامش ) . شمارهٔ ثبت آن در کتابخانهٔ دکتر مهدوی ۵۹۰ است . در چاپ دکتر خانلری از این مجموعه با نشان «م» یاد شده است .

۱۳ ـ نسخهٔ حدود ۸۳۷ ـ ۸۱۷ 

کتابخانهٔ مجلس شورای ملی ، تهران

مجموعه ای است که برای خزانهٔ سلطان ابوالفتح ابراهیم ، از شاهزادگان تیموری ـ که در سالهای ۸۳۷ ـ ۸۱۷ از سوی شاهرخ سلطنت فارس را داشته است ـ ، کتابت شده است . این نسخه در اصل متعلق به آقای جعفر سلطان القرائی بوده و اینک در کتابخانهٔ مجلس شورای ملی محفوظ است . در این مجموعه قصیده ای هم از محمد گل اندام ، جامع و مقدمه نویس دیوان حافظ ، دیده میشود . در چاپ دکتر خانلری از این نسخه با نشان « ن » یاد شده است . 

۱۴ ـ نسخهٔ نیمهٔ اول قرن نهم 

کتابخانهٔ عزت قویون اغلو ، ترکیه 

نستعلیق خوش با سر لوح مذهّب ، اصل آن متعلق به کتابخانهٔ عزت قویون اوغلو در کشور ترکیه است به شمارهٔ TST.8.1و عکسی از آن در کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران موجود است . به قراین متعدد ، می توان تاریخ کتابت این نسخه را نیمهٔ اول قرن نهم دانست . از این نسخه در چاپ دکتر خانلری با نشان « ز» یاد شده است .

۱۵ ـ نسخهٔ شاید نیمهٔ اول قرن نهم 

کتابخانهٔ ملی ایران ، تهران

خط نستعلیق متعلق به کتابخانهٔ ملی ایران ، تهران ، شمارهٔ ۱۳۴ ـ ۳۹۷ . صفحهٔ اول تمام سر لوح زر و لاجورد و شنگرف . عنوان ها زرد و لاجورد . کاغذ دولت آبادی .۵.۱۹ * ۱۱ ، جلد تیماج ۱۲ * ۲۰ .

۱۶ ـ نسخهٔ اوایل قرن نهم 

کتابخانهٔ مجلس شورای ملی ، تهران

خط نسخ قدیمی با قلم آهنی . در حاشیه دیوان سلمان ساوجی . متعلق به کتابخانهٔ مجلس شورای ملی به شمارهٔ ۷۹۷۹\۷۸۳۰۸ ؛ همان نسخه ای است که آقای ایرج افشار آن را با عنوان دیوان کهنهٔ حافظ به چاپ رسانیده است (۱۳۴۸) .

۱۷ ـ نسخهٔ مورخ ۸۱۳ 

مورزهٔ سالار جنگ ، حیدر آباد 

نستعلیق قدیم ، متعلق به موزهٔ سالار جنگ در حیدر آباد هند . مجموعه ای است شاملِ منتخب خفّی علایی از سید اسماعیل جرجانی و منتخبی از شعر کمال خجندی . ۲۷ غزل از حافظ در حاشیه ( اوراق ۲۰ـ۳۰ ) آمده است . این مجموعه دارای ۱۷۱ ورق است .

۱۸ ـ نسخهٔ مورخ ۸۲۳ 

کتابخانهٔ دانشگاه آن آربر ، میشیگان ، آمریکا 

نستعلیق خوش ، رقم فرصت غریب ، شمارهٔ ثبت آن در کتابخانهٔ دانشگاه آن آربر ۴۰۷ است . دیوان حافظ و دیوان کمال خجندی و عصمت بخارایی در حاشیه است .

۱۹ ـ نسخهٔ مورخ ۸۳۴ 

کتابخانهٔ مجلس شورای ملی ، تهران

نستعلیق کتابت قدیم متعلق به کتابخانهٔ مجلس شورای ملی . قطع ۱۵۰ *۲۵۰ میلی متر ، جلد تیماج سیاه ، کاغذ سمرقندی . بعضی اوراق وصالی شده است . دارای جدول و کمند زر و لاجورد ، ۷۹۰ صفحه ، ۱۴ سطر متن و ۲۳ نیم سطر حاشیه ، شمارهٔ ثبت دفتر  ۱۲۰۰۳ ، این مجموعه شامل دوازده دیوان است : شمس تبریزی ، سلمان ساوجی ، اوحدی مراغه ای ، عصمت بخاری ، سعدی و چند شاعر دیگر .

۲۰ ـ نسخهٔ مورخ ۸۴۳

کتابخانهٔ بادلیان ، آکسفورد ، انگلستان

نستعلیق ریز خوانا ، کاتب در ورق ۲۳۶ ختم کتاب را به صورت «بالخیر» (۸۴۳)

درآورده است اما به اشتباه آن را ۸۴۲ محاسبه کرده است . تعداد اوراق ۲۶۳ در ۲ ستون ، هر ستون ۱۰ تا ۱۱ سطر ، عکسی از این نسخه به شمارهٔ۱۱۶ در کتابخانهٔ ملی ایران و فیلم آن به شمارهٔ ۶۵۴۴ در کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران موجود است . نام کاتب آن اسماعیل الرزمی است .