اسنادی نویافته از میانِ مواریثِ کهن

اسنادی نویافته از میانِ مواریثِ کهن

مقدمه : 

    بخشی از دستنویس های موجود در گنجینه های نسخ خطی جهان ، « جُنگ » ها ، « مجموعه » ها و 

 « مُرقّعات » میباشند . « جُنگ » ها  عنوانِ عام مجموعه هایی کشکول وار هستند که افزون بر نقل آیات و احادیثِ ناب ، حاوی فوایدی تاریخی ، رجالی ، نکاتِ ادبی ، حکایات ، امثال ، نوادر اخبار ، ظرایفِ اقوال ، طرایفِ اخبار ، لطایف اشعار ، و ... هستند که از سوی مؤلّفانِ نوعاً ناشناخته ای آن ها و با بهره گیری از منابع و مصادر بسیار گسترده ، جمع آوری و در این نوع مجموعه ها با عناوینی همچون : جُنگ ، مجموعه ، بَیاض ، سفینه و ... گردآوری شده اند ؛ اهمیّتِ این نوع آثار ، صرفِ نظر از منحصر به فرد بودن و خطّ مؤلف بودنِ آنها ، بیشتر از آن جهت است که حاوی ناب ترین داده ها و مشحون از زبده ترین اطلاعات دست اول در فنون و علوم گوناگون ، مخصوصاً در بخش های مختلفِ ادبی به صورتِ نظم و نثر هستند . چه بسیار اطلاعاتِ ناب و ذی قیمتی که دانش پژوهان حوزه ی ادبیات و تاریخ و ... در این سالهای اخیر با عنوان 

حلقه های مفقودهٔ تاریخ و ادبی ، از میان اوراق به ظاهر پراکنده و متشتّت همین جُنگها ، به دست آورده و منشأ باز شدن افق ها و بسترهای نوینی در حوزه های ادبی و تاریخی در دانشگاهها و سایر محافلِ ادبی گردیده است . 

    راقم بر اساس تفحّص و احصایی که از فَهارس دستنویس های چاپ شده در ایران و خارج کشور داشته است ، بر این باور است که بیش از سه هزار اثر دستنویس ، با عنوانِ « جُنگ » ، در این فَهارس معرّفی شده اند ، که البته برخی از این نسخه ها ، به جهتِ اینکه حاوی رساله های متعدد خُرد و کوچک بوده ، فهرست نگاران کم حوصله ی این مجموعه ها ، به جهتِ تسهیل کارِ خویش ، آنها را به عنوان « جُنگ » معرفی 

نموده اند ! بر افرادِ پُر حوصله و توانا و علاقمند به این نوع آثار است ، که باتهیه ی یک کتابشناسی جامع از این نوع آثار ، به انضمام فهرستی گزیده از عناوین مطالب و اطلاعاتِ نابِ روایی ، ادبی و تاریخی ، رجالی ، فلسفی ، کلامی ، فقهی ، اصولی ، طبیعی و ... منظوم و منثورِ مضبوط سطر سطرِ این « جُنگ » ها ، به غنای این نوع آثار بیفزایند ؛ و همچنین ثبتِ عناوین اجمالی مطالبِ ارزشمند آنان به همراه درج شماره ی برگ آنها ، در فهرست نگاری نسخه های خطی ، از سوی فهرست نگاران ، به نظر میرسد از کم ترین انتظارات و 

خواسته های جامعه ی پژوهشگران حوزه ی مختلفِ علمی برای دستیابی روان به مطالبِ دست اول این جُنگها ، بوده باشد . از زاویه و منظر دیگر به هر حال نباید فراموش نمود که به قول ظریفی : « جُنگها زنگ تفریح فهرست نگاران هستند » ! 

    نکته ای که باید بدان اشاره و اذعان نمود این است که یکی از ضعف های اساسی فهرست نگاری توصیفی 

« شتاب زدگی » و « عجله » در امر معرفی نسخه هاست ؛ و این نقیصه در فهرست های توصیفی چاپ شده ، به خصوص چاپ ایران به وضوح مشهود است . شتاب زدگی در کارِ فهرست نگاری نسخ خطی ـ گر چه با هزار و یک دلیل معقول نیز صورت گرفته باشد ـ تقریباً آفتی همگانی است که به هر دلیل در سالهای اخیر ، دامنگیرِ بسیاری از فهرست نگاران نسخ خطی شده است ؛ این شتاب زدگی و عجله در فهرست نویسی توصیفی گاه چنان شدید است ، که گاهی ثبت و ضبطِ اساسی ترین مؤلفه ها و پارامترهای فهرست نگاری در فهرست ها ، به بوتهٔ فراموشی سپرده میشود ! علت این نوع رویه دقیقاً دانسته نیست ، تردیدی نیست باید این حقیقت را پذیرفت که « فهرست نویسی نسخ خطی توصیفی باید با دقت و حوصله کافی صورت گیرد . » ، اگر کسانی از فهرست نگاران به هر دلیل متصور ، حوصلهٔ یا فرصتِ کافی برای فهرست نگاری توصیفی ندارند ، باید از ورود به این حیطه خودداری نمایند و یا به همان فهرستنگاری مختصر یا نماگوی بسنده نمایند ! تردیدی نیست که یک فهرست نگارِ متعهد باید خود را به مؤلفه ها و پارامترهای تعریف شده در سه نوع روش « فهرست نگاری نامگوی ، توصیفی ، تحلیلی » ملتزم بنماید . در فهرست نویسی توصیفی ـ که عمده روش فهرست نگاری میانه و معمول و جاری در کتابخانه ها نیز همین روش است ـ صرف نظر از سایر مقوله ها و بخش های دیگر مرتبط با موضوع فهرست نگاری نسخ خطی ، در موضوع ما نحن فیه که مبحث « جُنگها » است ، این آثار باید با حوصله و دقت معرفی شوند و گزارشی از محتوای این آثار و عناوین مطالب همراه با شماره برگهای آن مطالب ، برای آگاهی پژوهشگران ، در فهرستها گزارش گردد . 

پ . ع 

معرفی جُنگی نفیس 

        این جُنگ بسیار نفیس  در کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه استانبول « بخش آثار نادر » به 

شمارهٔ « IUK . FY . 1422 » در ترکیه نگهداری میشود و این اثر تاریخی مهم و ارزشمند ، در واقع تحفهٔ شاه طهماسب صفوی ( ۹۳۰ ـ ۹۸۴ ه ) به سلطان مراد سوم عثمانی ( ۹۸۲ ـ ۱۰۰۳ ه ) است و بایستی قاعدتاً آن اثر بین سالهای ۹۸۲ ـ ۹۸۴ ه به وی اهدا گردیده باشد . این اثر عزیزالوجود در فهرست کتابخانه ی دانشگاه استانبول چنین معرفی شده است :

     « مجموعه مرقّعات [ شاه قلی مهردار ] ؛ این جُنگ بسیا بسیار نفیس به فرمان شاه طهماسب آماده شده و به سلطان مراد  ثالث هدیه شده است . از نظر مینیاتور و نامهای خاص شایان تحقیق بیشتری است ،

    خط نسخ ، ثلث ، نستعلیق ، تعلیق ؛ نام کاتب ؛ اصل جُنگ ؛ به خط شاه قلی مهردار ، ظ ه ۳۴۵ * ۴۷۵ میلیمتر ، متن مختلف ، ۸۹ برگ ، سطور مختلف ، کاغذ ضخیم الوان آهار زده هامش زرافشان ، جلد روغنی گل و بوته ، عطف میشن مطلای بسیار بسیار نفیس درون سوخت با تُرنج و سَرتُرنج لَچَکی و کَمندی لولادار و قابدار ، آرایش : آغازِ مطالب شنگرفی و مُطَلّا ، مُجَدوَل طلایی ، دو لوح بسیار بسیار نفیس با تُرَنجِ مُذَهّب مُزدَوَج ، مینیاتورهایی از حضرتِ مریم و حضرتِ عیسی ( در آ و ب ۶ ، آ و ب ۷ ، آ و ب ۱۰ ، ب ۱۱ ، آ ۱۷ )، چند تصویر سیاه قلم ، تصویر سیا قلم شیر . در کنار خطاطان مشهور ، در آ ۴۶  ـ ب ۴۷ دستخط شاه اسماعیل و در ب ۶۴ خط شاه طهماسب آمده است . در آ ۷۹ خط عبدالله بن محمد مشهور به مروارید دیده میشود . در ب ۲۲ و ب ۳۴ تصویر از سلطان حسین بایقرا هست . 

    آغاز : ای نام تو دیباچهٔ دیوان کمال   .... اما بعد چنین گوید راوی این روایت ...

توضیح : این مرقعات بسیار بسیار نفیس ارزشمند در موزه نگهداری میشود » 

    عبارات فوق تمامی آگاهی ها در معرفی نسخه ای بسیار مهم و سلطنتی است و این در حالی است که شایسته می بود ، امثال این نوع آثار ارزشمند و بسیار مهم ، به جهت اهمیت تاریخی و ادبی و حساس آنها به تفصیل گزارش می گردید . از آنجا که دسترسی خارجیان به آثار کُهن و دستنویس و اسلامی در ترکیه با محدودیتهایی همراه است ، به حول و قوهٔ الهی توفیقی به دست آمد تا در سفر مرداد ۱۳۸۶ این امکان فراهم آید تا پس از طی مراحل صعبِ اداری و تکمیلِ فرمهای مختلف و چهار روز پیگیری مداوم ، برای دسترسی و محدود راقم به دستنویس های این کتابخانه ، موافقت ریاست کتابخانه جلب گردید . مشکلِ دیگر در این کتابخانه ، دسترسی به آثارِ دستنویس نفیسی است که در بخش موزه و در درون ویترینهای آن قرار دارند ، قاعدتاً دسترسی و مطالعهٔ آنها به مجوز خاص دیگری از طرفِ ریاست دانشگاه استانبول نیاز است ، که پس از طی مراحل و توضیحاتِ فراوان و بیان گزارشی از فعالیتهای این ناچیز در حوزهٔ نسخ خطی ، موافقت آن نیز حاصل گردید که این اثر ارزشمند از ویترینِ موزه خارج فردیده و فقط برای چند دقیقه برای مطاکعه و تورق به بخش سالن مطالعه آورده شود ! تمامی صفحاتِ این اثر هنری فوق العاده ارزشمند و بی نظیر ، که در قطع سُلطانی بزرگ است ؛ با دقت تمام ، تورق گردید ، چند برگی از آن نسخه ، تصویری رنگی خواستم ! در وهلهٔ نخست گفتند امکان ندارد ! و بر فرض موافقت ریاست کتابخانه نیز ، به جهت نفاست فوق العادهٔ آن ، قیمت تصویر هر برگ از آن اثر نفیس ، ۷۵ لیر خواهد بود ! به هر تقدیر ، پس از طی گفتگوهای مفصّل ، که نقل همهٔ آنها در این مجال و مقال ، مطمئنّاً موجب تطویل مملّ خواهد بود ، به استثنای مینیاتورهای نفیس آن اثر ، با اعطای تصویر چند برگی از این اثر مهم ، موافقت گردید و الحمدلله این کمینه توانست پس از طی ۷ روز پیگیری مستمرّ ، تصاویری از مرقعاتِ خوشنویسی ارزشمند و هنری به خط ثُلث شاه اسماعیل صفوی و نیز خطوط تعلیقِ عبدالله بن محمد مشهور به مروارید و ولی گیلانی در اواخر سده ی ۹ ه  و چندین سندِ تاریخی دیگر تهیه نماید که اینک بدون هیچ توضیحی درباره ی محتوای و متنِ این مرقعات و اسناد ،  تعدادی سند تاریخی و مرقع خوشنویسی ارزشمند و هنری به علاقمندان و خوانندگان فرهیخته تقدیم میگردد . 

حسین متقّی      ( پیام بهارستان ، شمارهٔ ۱و۲ ، پاییز و زمستان ۱۳۸۷ ، ۲۶۶ـ ۳۱۰ ) 

  

 مرقع ( ۱ ) برگِ ۱ ب  

مرقع  ( ۲ ) برگِ ۲ الف 

مرقع ( ۳ ) برگِ ۲ ب 

مرقع ( ۴ ) برگِ ۳ الف 

مرقع ( ۵ ) برگِ ۳ ب 

 

مرقع ( ۶ ) برگِ ۴ الف 

مرقع ( ۷ ) برگِ ۴ ب 

مرقع ( ۸ ) برگِ ۷ ب

مرقع ( ۹ ) برگ ۴۹ ب

مرقع ( ۱۰ ) برگِ ۴۶ الف ، به خط شاه اسماعیل صفوی

مرقع ( ۱۱ ) برگِ ۴۶ ب ، به خط شاه اسماعیل صفوی 

مرقع ( ۱۲ ) برگِ ۴۷ الف ، به خط شاه اسماعیل صفوی 

مرقع ( ۱۳ ) برگِ ۴۷ ب 

مرقع ( ۱۴ ) برگِ ۵۲ الف 

مرقع ( ۱۵ ) برگِ ۷۱ ب 

مرقع ( ۱۶ ) برگِ ۷۸ الف ، به خط تعلیقِ عبدالله بن محمد مشهور به مروارید 

مرقع ( ۱۷)‌  برگِ ۸۴ ب ، به خط عبدالله بن محّمد مشهور به مروارید در هرات 

مرقع ( ۱۸ ) برگِ ۷۹ ب ، به خط تعلیق ولی گیلانی در سال ۸۹۷ ه . ق 

مرقع ( ۱۹ ) برگِ ۸۰ ب