ایرج افشار
دو شاهنامهٔ خطی مصوّر تازه یاب
محفوظ درکتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۱۱۵۵۵ و ش ۱۱۵۵۶
سه سال پیش بانو شیرین بیانی به من تلفن فرمود که بانوئی از خاندان های قدیم ، دو نسخهٔ خطی شاهنامه قطع بزرگ دارند و چون در آمریکا زندگی میکنند میخواهند این دو نسخه را که از زندگی پیشین خاندانشان برجای مانده ، بفروشند . پس از اینکه بانوی صاحب نسخه به جدّ صحبت فرمود که فروشنده ام خدمتشان گفتم آنها را به مخزن خطی کتابخانهٔ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران ببرید و موقعی که خبرم کردند ارزیابی خواهم کرد . اگر با بهای پیشنهادی موافق بودید خواهند خرید . همین طور شد و خوشبختانه آن دو نسخه در کشورمان بماند و اکنون از آنها میتوان بهره وری گرفت .
۱ ـ نسخهٔ مورَّخ ۹۰۲ ق
آنکه قدیم تر و خوش ریخت تر و خوش نبش ترست و حقاً شاهزادگانه ، به شمارهٔ ۱۱۵۵۵ در کتابخانهٔ مرکزی ضبط شده . این نسخه دارای ۵۴۹ برگِ چهار مصرعی و مجدولِ چهار خطه و ستون بندی هایش دو خطه . منحصراً یک مجلس تصویر دارد که قطعاً از چشم زخم دستبردگی در امان مانده . تصاویرِ دیگر آن می باید در اواخرِ عصرِ قاجار که فروش تصاویر شاهنامه مرسوم شده بود از میان رفته باشد .
نوع نسخه حکایت از آن میکند که ورق های نیست شده دارای مجلس تصویر بوده است . چنین نسخهٔ تابناکی نمی تواند ساده نویسی شده یا فقط یک تصویر داشته باشد . اقتضای نسخه های زیبای آن دوره مصوّر بودن آنها است . بنگرید به کتابشناسی فردوسی که در آن سه نسخهٔ مورّخ ۹۰۲ ق شناسانده شده است ؛ یکی از مجموعهٔ کورکیان دارای چهل و چهار مجلس و دومی از مجموعهٔ شولتز دارای شصت مجلس و سومی در کتابخانهٔ برلین دارای سی و هشت مجلس .
نسخهٔ تازه یاب خوشبختانه قسمتی از مقدمهٔ بایسنغری را در بر دارد و اتفاقاً از صفحه ای آغاز میشود که نام بایسنغر ( به طلا ) در سطر اول آن صفحه کتابت شده است .
نسخه رحلی است : ۳۳/۵ در ۲۲ سم و اندازهٔ جدولها : ۲۲ در ۱۳ سم و جلد ندارد .
اوراق در کراسه های چهار ورقی ترتیب یافته اند . به طوری که در بازبینی سراسر نسخه مشخص شد ورق ۷۱ آن مفقود شده و شماره گذاری ورق ۳۳۳ تکراری است .
عنوانهای مختار مطالب طلا نبشت است و همه درون طرح های اسلیمی است سیاه و همیشه بر بالای مصراع دوم بیت اول و مصراع اول بیت دوم قرار دارد .
هر صفحه دارای بیست و سه سطر است ، مگر آنجا که بعضی از ابیات به طور چلیپا نوشته شده است .
شماره گذاری مدادی بالای صفحات پس از خارج کردن اوراق تصوردار انجام شده و
برگهایی که از نسخه خارج شده خواه مصور و خواه عادی این هاست :
میان ۲ و ۳ ـ ۹ و ۱۰ ـ ۱۱ و ۱۲ ـ ۱۴ و ۱۵ ـ ۱۹ و ۲۰ ـ ۲۴ و ۲۵ ـ ۲۸ و ۲۹ ـ ۳۰ و ۳۱ ـ
۳۱ و ۳۲ ـ ۴۷ و ۴۸ ـ ۵۶ و ۵۷ ـ ۶۴ و ۶۵ ـ ۸۶ و ۸۷ ـ ۱۰۳ و ۱۰۴ ـ ۱۱۴ و ۱۱۵ ـ ۱۲۵ و ۱۲۶ ـ ۱۳۸ و ۱۳۹ ـ ۱۶۱ و ۱۶۲ ـ ۲۰۱ و ۲۰۲ ـ۲۲۶ و ۲۲۷ ـ ۲۳۸ و ۲۳۹ ـ ۲۶۶ و ۲۶۷ ـ ۲۸۷ و ۲۸۸ ـ ۲۸۹ و ۲۹۰ ـ ۳۱۲ و ۳۱۳ ـ ۳۱۴ و ۳۱۵ ـ ۳۱۵ و ۳۱۶ ـ ۳۲۰ و ۳۲۱ ـ ۳۳۲ و ۳۳۳ ـ ۳۴۱ و ۳۴۲ ـ۳۶۳ و ۳۶۴ ـ۳۸۳ و ۳۸۴ ـ ۳۸۸ و ۳۸۹ ـ ۴۱۱ و ۴۱۲ ـ ۴۵۶ و ۴۵۷ ـ ۴۹۲ و ۴۹۳ ـ
۵۱۱ و ۵۱۲ ـ ۵۳۴ و ۵۳۵ ـ ۵۴۵ و ۵۴۶ .
افتادگی اوراق ۳۹ ورق است . چون نسخه دارای رِکابه است رقمهای افتادگی با رسیدگی به رِکابه ها به دست آورده شد . ( به جز تعدادی اوراق آغاز )
چون مشخص نیست که آغاز نسخه دو لوحی بوده است تا چهار لوحی ( یعنی آن دو صفحه ای که معمولاً دارای سرلوح و آرایش است یا چهارصفحه ) پس تشخیص مقدار افتادگیِ اول نسخه دشوار است .
با به دست بودن یک مجلس تصویر ( رسیدن خضر به آبِ حیوان ) به طورِ نمونه و نوع صفحه بندی و جدول کشی و آرایشهای کلی نسخه ، ممکن است صفحاتِ دیگرِ مجلس دارِ این نسخه را بتوان در مجموعه ها و کتاب های تصویری چاپ شده شناخت . برین شیوه عمل کردن بر صاحبان تصویرها مکشوف خواهد شد که تصاویر موجود نزد آنها در سال ۹۰۲ ق نقاشی شده و متعلق به این نسخه بوده است و خود یکی از کارهای پژوهشی می تواند بود .
عبارت انجامه چنین است :
تمّت الکتاب شاه نامه بعون الله تعالی
و حسن توفیقه فی تاریخ شهر
شهر (مکرر ) شعبان المعظم سنه
اثنین و تسع مایه
الهجریّه
م
۲ ـ نسخهٔ بی تاریخ
نسخهٔ دیگر ( ش ۱۱۵۵۶ ) که باز به قطع رحلی ، ولی از آن یکی بزرگترست و نوشته در جداول به اندازهٔ ۱۴/۵ در ۲۴ سم قرار دارد . هر صفحه اش چهار مصرعی و به خط نستعلیق است . از اول و پایان افتادگی دارد و تعداد صفحات موجود آن ۵۵۴ است .
عناوین به زر و سفیداب است ، درون کتیبه های مزیّن به گل و بوتهٔ اسلی . کتابت و آرایش های از آن نیمهٔ دوم قرن دهم ق می تواند باشد . نسخه ، متن و حاشیه شده است به کاغذ شکننده نخودی رنگ عصر قاجاری . به هر تقدیر نسخه ای موقّر بوده است و نقص اوراق به آن لطمهٔ اساسی زده است .
نشانهٔ آنکه دارای مجلس تصویر بود ، یکی وجودِ نوارهای ابریشمین سبزی است که هنوز لای اوراق نسخه برجاست . این نوارها برای آن بوده است که بیننده به آسانی بتواند ورقهای تصویردار را بشناسد و آسان بدون تورّق کردن آنها را ببیند . با توجه به نوارهای مانده و
رِکابه های نسخه همهٔ ورقهای افتاده دارای مجلس تصویر بوده است .
یکی از خصایص مهم این نسخه تذهیب کاری سراسری همهٔ صفحاتی است که مقابل صفحاتِ تصویردار قرار می گرفته اند و نمونه هایی از آنها را در عکس می بینید . باید توجه کرد که نوع و ظرافت کاری مذهّب هنرمند را به خوبی می نمایاند . در تنظیم و جدول آرایی این گونه صفحات چندگانگی دیده میشود .
رِکابه ها که زیر آخرین مصراع هر صفحهٔ سمت راست و بر بالای جدول هشت خطه دیده میشود پس از کتابت و پیش از ناقص شدن نسخه الحاق شده است . از ورق ۵۴۴ تا ۵۴۹ رِکابه دیده نمی شود . همچنان که از ۵۵۱ به بعد .
ورقهای افتادهٔ نسخه عبارت است از ورقهای ماقبل :
۱۸ ـ ۳۱ ـ ۴۱ ـ ۴۹ ـ ۵۸ ـ ۷۹ ـ ۸۴ ـ ۹۲ ـ ۱۰۱ ـ ۱۱۶ ـ ۱۲۷ ـ ۱۳۸ ـ ۱۴۷ ـ ۱۴۹ ـ ۱۵۸ ـ ۱۶۳ ـ ۱۶۶ ـ ۱۷۷ ـ ۱۹۱ ـ ۲۰۲ ـ ۲۱۰ ـ ۲۱۶ ـ ۲۲۱ ـ ۲۲۹ ـ ۲۴۰ ( ظاهراً بی تصویر بوده ) ـ ۲۵۱ ـ ۲۶۰ ـ ۲۶۷ ـ ۲۷۵ ـ ۲۹۱ ـ ۳۰۱ ـ ۳۱۱ ـ ۳۲۰ ـ ۳۲۵ ـ ۳۳۶ ـ ۳۴۲ ـ ۳۵۰ ـ ۳۶۴ ـ ۳۷۲ ـ ۳۸۰ ـ ۳۸۶ ـ ۳۹۱ ـ ۳۹۸ ـ ۴۱۳ ( صفحه روبروی آن تذهیب شده نیست ) ـ ۴۲۵ ـ ۴۳۹ ـ ۴۴۸ ـ ۴۶۱ ـ ۴۷۷ ـ ۵۰۳ ـ ۵۱۴ .
طبق این محاسبه نسخه دست کم دارای پنجاه مجلس تصویردار بوده است . ( اگر سهوی در ورق بینی من روی نداد باشد ) .
سه ردیف خطوط ستون بندیهای صفحات رنگین ، آرایشی و سراسر نقش دار و گُل آگین است ، میان سطور صفحه هایی چند دندان موشی به طلا شده است .
آغاز نسخه :
گر او از پی دین شود زشت گوی تو از بیخرد ، هوشمندی مجوی
نیاطوش گفت ای جهاندار شاه خردمندی از مست و رومی مخواه
انجام نسخه :
ز گرگ و ز شیر و ز پیل و نهنگ ز عفریت و از اژدها و نهنگ
برگرفته از : نامهٔ بهارستان ، سال هشتم و نهم ، ۱۳۸۷ و ۱۳۸۶ ، دفتر ۱۳ و ۱۴ . ص ۲۰۱
.jpg)
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر
گر شرم همی ز آن و این باید داشت
پس عیب کسان زیر زمین باید داشت
ور آینه وار نیک و بد بنمایی
چون آینه روی آهنین باید داشت
جمال الدین عبدالرزاق